Investing.com -- Bài viết này khám phá năm bong bóng tài chính nổi tiếng nhất trong lịch sử. Khi vốn đổ vào lĩnh vực công nghệ, một câu hỏi vẫn còn đó: Liệu AI có thể là bong bóng tiếp theo?
Nhóm "Magnificent 7" đã có khởi đầu năm tệ nhất trong lịch sử khi tất cả các thành viên đều ghi nhận mức giảm hai con số. S&P 500 ghi nhận hiệu suất quý yếu nhất kể từ quý 3 năm 2022. Tuy nhiên, đợt bán tháo này chỉ tập trung vào một số lĩnh vực: 7 trong số 11 ngành của S&P 500 vẫn duy trì được mức tăng từ đầu năm, cho thấy đây chủ yếu là sự điều chỉnh trong lĩnh vực AI và công nghệ.
Mọi thứ luôn bắt đầu theo cùng một cách: một tia lửa phấn khích, một cơ hội mới, một lời hứa về sự giàu có không tưởng. Giá bắt đầu tăng. Những người hoài nghi bị bỏ qua. Tài sản được tạo ra - cho đến khi chúng bị mất đi. Bởi vì mọi bong bóng cuối cùng đều vỡ. Và khi nó vỡ, hậu quả có thể lan rộng khắp nền kinh tế. Còn được gọi là bong bóng kinh tế hoặc tài sản, bong bóng tài chính xảy ra khi giá của một tài sản, có thể là cổ phiếu, bất động sản, hoặc thậm chí củ tulip, tăng cao hơn nhiều so với giá trị thực của nó.
1. Bong bóng Tulipmania (Hà Lan, 1637)
Được xem là bong bóng tài chính đầu tiên được ghi nhận, Tulipmania bùng nổ tại Cộng hòa Hà Lan vào đầu thế kỷ 17, trong thời kỳ thịnh vượng kinh tế rực rỡ còn được gọi là Thời kỳ Hoàng kim Hà Lan. Hoa tulip – loài hoa được du nhập từ Đế quốc Ottoman – nhanh chóng trở thành món hàng xa xỉ, đặc biệt là các giống quý hiếm gọi là "tulip vỡ" (broken tulips), nổi bật với màu sắc và hoa văn độc đáo do bị nhiễm virus khảm.
Đến những năm 1630, nhu cầu tăng vọt. Một thị trường hợp đồng tương lai hình thành, nơi các củ hoa được mua bán ngay cả khi chưa được trồng. Giá tulip leo thang đến mức phi lý – một số củ được giao dịch với giá cao hơn cả một căn nhà ở Amsterdam.
Cơn sốt này được thúc đẩy bởi nhiều yếu tố. Đầu thế kỷ 17, Hà Lan chứng kiến tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ nhờ thương mại toàn cầu. Vào thập niên 1630, nước này nằm trong nhóm giàu nhất châu Âu, với GDP bình quân đầu người khoảng 1.200 guilders – mức cao so với thời điểm đó. Sự giàu có lan rộng trong thời kỳ Hoàng kim tạo ra thanh khoản dư thừa, khiến nhiều người vay tiền hoặc rút vốn từ nơi khác để đầu cơ vào hoa tulip.
Người ta không còn mua củ hoa để trồng, mà chỉ để bán lại kiếm lời. Cả tầng lớp trung lưu cũng nhảy vào thị trường vì sợ bỏ lỡ cơ hội làm giàu.
Tuy nhiên, vào tháng 2 năm 1637, bong bóng vỡ tan. Một buổi đấu giá không có người mua đã làm sụp đổ niềm tin thị trường. Chỉ trong vài ngày, giá tulip lao dốc không phanh – nhiều củ mất hơn 90% giá trị.
Nguồn: Barrie Wilkinson trên LinkedIn
2. Bong bóng South Sea (Vương quốc Anh, 1720)
Có tài liệu ghi lại rằng Isaac Newton – một trong những bộ óc vĩ đại nhất của thời kỳ Khai sáng – đã mất 20.000 bảng Anh, tương đương khoảng 3 triệu USD ngày nay, trong vụ sụp đổ của bong bóng South Sea, sự kiện mà nhiều người gọi là "mô hình Ponzi đầu tiên của thế giới".
Công ty South Sea được thành lập vào năm 1711 như một liên doanh công – tư, thông qua một đạo luật được Quốc hội Anh thông qua. Mục tiêu của công ty là phát triển hoạt động thương mại sinh lợi với các thuộc địa của Tây Ban Nha tại Nam Mỹ. Chính phủ Anh cấp cho South Sea Company quyền độc quyền thương mại trong khu vực – một đặc quyền được kỳ vọng sẽ mang về lợi nhuận khổng lồ.
Bị cuốn theo thành công của Công ty Đông Ấn (East India Company), giới đầu tư đổ xô mua cổ phiếu. Cơn sốt đạt đến đỉnh điểm khi Vua George I chấp nhận trở thành toàn quyền danh dự của công ty vào năm 1718. Đến năm 1720, Quốc hội cho phép công ty tiếp quản khoản nợ công khổng lồ trị giá 32 triệu bảng, với mức chiết khấu sâu.
Kế hoạch là trích tiền bán cổ phiếu để trả lãi nợ công, đồng thời tiếp tục phát hành cổ phiếu với giá ngày càng cao. Hệ quả là trong năm 1720, giá cổ phiếu của công ty đã tăng chóng mặt: từ 125 bảng vào tháng 1 lên hơn 1.000 bảng vào tháng 8.
Tuy nhiên, những con đường thương mại hứa hẹn và kho báu từ Nam Mỹ rốt cuộc chỉ là ảo vọng. Công ty không có nguồn thu thực tế nào để tương xứng với giá trị cổ phiếu ngày càng phi lý. Mọi thứ chỉ được chống đỡ bằng kỳ vọng và đầu cơ.
Đến tháng 9 năm 1720, niềm tin tan vỡ – bong bóng phát nổ. Cổ phiếu rơi thẳng đứng xuống còn 124 bảng vào cuối năm, gây ra một cuộc hoảng loạn tài chính trên khắp nước Anh.
Nguồn: Seeking Alpha
3. Bong bóng bất động sản và chứng khoán Nhật Bản (1991)
Bong bóng tài sản của Nhật Bản trong thập niên 1980 là ví dụ kinh điển cho việc nới lỏng tiền tệ quá mức có thể vô tình tạo ra bất ổn tài chính nghiêm trọng.
Đầu những năm 1980, đồng yên tăng giá mạnh – hơn 50% – khiến nền kinh tế Nhật Bản rơi vào suy thoái vào năm 1986. Để ứng phó, chính phủ tung ra một loạt biện pháp kích thích bao gồm mở rộng tài khóa và chính sách tiền tệ lỏng lẻo.
Những biện pháp này đã hiệu quả đến mức gây phản tác dụng. Lãi suất thấp và thanh khoản dồi dào kích hoạt một cơn sốt đầu cơ, đặc biệt là trên thị trường chứng khoán và bất động sản. Trong giai đoạn 1985–1989, chỉ số Nikkei và giá đất tại các thành phố lớn tăng gấp hơn ba lần.
Tuy nhiên, đà tăng nóng này không thể kéo dài mãi. Đến năm 1991, giá tài sản sụp đổ. Các ngân hàng ngập trong nợ xấu, kéo nền kinh tế rơi vào một thời kỳ giảm phát, tiêu dùng trì trệ và tăng trưởng yếu kéo dài.
Thời kỳ này kéo dài hơn một thập kỷ, và được biết đến với cái tên “Thập niên mất mát” của Nhật Bản (Japan’s Lost Decade).
4. Bong bóng Dot-com (Mỹ, 1997–2001)
Được châm ngòi bởi sự bùng nổ của Internet và niềm tin phổ biến vào một “nền kinh tế mới”, làn sóng đầu tư vào các công ty công nghệ và startup trực tuyến đã lên đến đỉnh điểm vào cuối những năm 1990. Bong bóng Dot-com có thể bắt nguồn từ sự ra đời của World Wide Web năm 1989, và sự lan rộng nhanh chóng của Internet trong suốt thập niên 1990.
Nhà đầu tư ồ ạt đổ vốn vào các công ty công nghệ – bất kể họ có mô hình kinh doanh khả thi hay không – bởi kỳ vọng rằng Internet sẽ thay đổi hoàn toàn mọi lĩnh vực.
Chỉ số Nasdaq Composite tăng hơn 580% từ năm 1990 đến đỉnh điểm vào tháng 3 năm 2000. Nhưng đằng sau mức định giá “trên trời” đó, phần lớn các công ty công nghệ – đặc biệt là startup – không có dòng tiền ổn định và thiếu mô hình kinh doanh rõ ràng.
Đến năm 2000, niềm tin bắt đầu lung lay. Cuộc điều chỉnh diễn ra khốc liệt: Nasdaq mất gần 80% giá trị tính đến tháng 10 năm 2002. Hàng loạt công ty công nghệ và viễn thông phá sản và bị thanh lý, nổi bật có: Pets.com, Webvan, Boo.com, Worldcom và NorthPoint Communications.
Tuy nhiên, không phải công ty nào cũng gục ngã. Những cái tên như Amazon, eBay, Microsoft và Qualcomm đã vượt qua khủng hoảng, tiếp tục phát triển và góp phần định hình kỷ nguyên Internet hiện đại.
Nguồn: The Economist
5. Bong bóng nhà ở Mỹ (2007–2009)
Sau khi bong bóng dot-com tan vỡ, dòng vốn đầu tư bắt đầu chuyển hướng khỏi cổ phiếu công nghệ, tìm đến một loại tài sản có vẻ ổn định và hữu hình hơn: bất động sản. Cùng lúc đó, Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) hạ lãi suất để ngăn nền kinh tế rơi vào suy thoái nhẹ và xoa dịu tâm lý bất ổn sau vụ khủng bố ngày 11/9.
Môi trường lãi suất thấp, kết hợp với các chính sách khuyến khích sở hữu nhà ở, đã tạo điều kiện lý tưởng cho một trong những bong bóng nguy hiểm nhất trong lịch sử hiện đại.
Khi chi phí vay giảm, nhu cầu mua nhà bùng nổ. Các ngân hàng, với mục tiêu mở rộng cho vay thế chấp, bắt đầu nới lỏng tiêu chuẩn tín dụng. Cho vay dưới chuẩn (subprime) – tức cấp tín dụng cho những người có lịch sử tín dụng kém – trở nên phổ biến.
Các khoản vay rủi ro này được gom lại thành các sản phẩm tài chính phức tạp như chứng khoán hóa thế chấp (MBS (HN:MBS)) và nghĩa vụ nợ có thế chấp (CDOs), rồi bán cho các nhà đầu tư tổ chức trên toàn thế giới.
Miễn là giá nhà tiếp tục tăng, rủi ro dường như nằm trong tầm kiểm soát. Thực tế, từ năm 2000 đến 2007, giá nhà trung bình tại Mỹ tăng hơn 55%.
Nhưng khi người vay – đặc biệt là những người vay dưới chuẩn – bắt đầu vỡ nợ hàng loạt, hệ thống bắt đầu rối loạn. Các ngân hàng nắm giữ tài sản gốc độc hại chịu thua lỗ nặng nề, thị trường tín dụng đóng băng, và cú sụp đổ của thị trường nhà ở đã kích hoạt cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008.
6. Bong bóng AI (Toàn cầu, 2025)?
Trong quý đầu tiên của năm nay, cổ phiếu công nghệ chịu áp lực nặng nề do bất ổn vĩ mô và căng thẳng thương mại leo thang. Chỉ số Nasdaq-100 giảm 8,1%, trong khi S&P 500 mất 4,3% – mức giảm quý tệ nhất kể từ quý III/2022. Nhóm cổ phiếu được mệnh danh là “Magnificent 7” cũng có màn khởi đầu u ám nhất trong lịch sử, với tất cả đều sụt giảm ở mức hai chữ số.
Tuy nhiên, đợt bán tháo này tập trung chủ yếu vào nhóm cổ phiếu công nghệ và liên quan đến AI. Trên thực tế, 7 trong số 11 ngành thuộc S&P 500 vẫn ghi nhận mức tăng tính từ đầu năm, cho thấy đây là một cú điều chỉnh có chọn lọc, chứ không phải cú sụp đổ toàn diện.
Các ông lớn công nghệ đang rót hàng tỷ USD để mở rộng năng lực AI, đầu tư vào hạ tầng trung tâm dữ liệu và nghiên cứu phát triển. Ví dụ, Dự án Stargate, được khởi động dưới thời Tổng thống Trump, đặt mục tiêu đưa Mỹ trở thành trung tâm hạ tầng AI toàn cầu, với khoản đầu tư khoảng 500 tỷ USD trong vòng 4 năm.
Tại châu Âu, EU đã công bố chương trình InvestAI trị giá 200 tỷ euro, trong đó có 20 tỷ euro dành riêng cho các “nhà máy AI khổng lồ” (AI gigafactories). UAE cũng đã hợp tác với Pháp để đầu tư từ 30 đến 50 tỷ euro vào một “AI campus” cùng trung tâm dữ liệu công suất 1 gigawatt.
Dẫu vậy, những biến động gần đây đang làm lung lay niềm tin của giới đầu tư. Vụ bê bối DeepSeek hồi tháng 1, cùng đợt IPO mờ nhạt của CoreWeave – dù có hậu thuẫn mạnh mẽ từ Nvidia (NASDAQ: NVDA) – đã làm dấy lên nghi ngờ về tính bền vững trong định giá của các công ty Big Tech. Phố Wall đang ngày càng đặt câu hỏi về "sự vượt trội độc quyền" của công nghệ Mỹ.
Ngay cả người trong ngành cũng bắt đầu gióng lên hồi chuông cảnh báo. Chủ tịch Alibaba (NYSE: BABA) – ông Joe Tsai – gần đây cảnh báo rằng “một dạng bong bóng” đang hình thành quanh lĩnh vực xây dựng trung tâm dữ liệu. Trong khi đó, Microsoft được cho là đã hủy bỏ một số dự án trung tâm dữ liệu.
Thêm vào đó là những trở ngại vĩ mô ngày càng rõ rệt: thị trường lao động hạ nhiệt, lạm phát dai dẳng, người tiêu dùng trở nên thận trọng hơn – tất cả đang xói mòn đệm tăng trưởng sau năm 2020. Các nhà kinh tế hiện cảnh báo rủi ro suy thoái tăng cao – JPMorgan vừa nâng khả năng suy thoái của Mỹ từ 40% lên 60%.
Cơn sốt AI hiện nay – trong bối cảnh vĩ mô và địa chính trị đầy biến động – khiến người ta không khỏi liên tưởng đến sự hưng phấn đầu cơ thời bong bóng dot-com. Tuy nhiên, cũng cần nhớ rằng, dù dot-com từng sụp đổ, các công nghệ mạng vẫn định hình lại toàn bộ nền kinh tế toàn cầu sau đó.
Cuộc khủng hoảng xảy ra một phần vì tốc độ ứng dụng internet thực tế chậm hơn kỳ vọng của giới đầu tư.Tương tự, AI cũng có thể cần thời gian dài hơn để hiện thực hóa tiềm năng, nhưng sự không chắc chắn về thời điểm không đồng nghĩa với nghi ngờ về giá trị cốt lõi của nó.
Nguồn: BofA Global Research
Kết luận
Những bài học cay đắng từ các bong bóng tài chính trong quá khứ cho thấy một điều rõ ràng: bong bóng được thổi phồng không phải bởi đổi mới công nghệ, mà bởi cảm xúc con người.
Ngay cả những bộ óc vĩ đại nhất – như Isaac Newton – cũng từng trở thành nạn nhân của vòng xoáy tham lam và sợ hãi.
Dù tiềm ẩn nhiều rủi ro, đầu tư vào thị trường cổ phiếu ngày nay gần như là điều không thể tránh khỏi đối với những ai muốn tìm kiếm lợi suất vượt qua lạm phát.
Thách thức thực sự nằm ở chỗ: không đánh mất sự tỉnh táo và vẫn bám sát các yếu tố nền tảng.