ESCO: Từ mô hình triển vọng thành khái niệm mơ hồ ở Việt Nam

Vietstock - ESCO: Từ mô hình triển vọng thành khái niệm mơ hồ ở Việt Nam

Mô hình Công ty Dịch vụ Năng lượng (ESCO) từng được kỳ vọng là động lực quan trọng thúc đẩy tiết kiệm năng lượng tại Việt Nam, nhưng sau hơn một thập kỷ triển khai, ngành này vẫn đang trong quá trình xác định hướng phát triển hiệu quả.

Trước các cam kết Net-Zero 2050 và áp lực chuyển đổi xanh, việc tái định hình và phục hồi thị trường ESCO có thể mở ra cơ hội để Việt Nam hiện thực hóa các mục tiêu khí hậu.

ESCO: Mô hình tiết kiệm năng lượng dựa trên hiệu quả đầu tư

ESCO (Energy service company) là công ty chuyên cung cấp giải pháp năng lượng toàn diện, bao gồm thiết kế, triển khai, tài trợ và đảm bảo hiệu quả các dự án tiết kiệm năng lượng thông qua hợp đồng hiệu suất năng lượng (Energy Performance Contract - EPC)^[1].

Điểm khác biệt căn bản của mô hình này là ESCO vừa cung cấp thiết bị, vừa chịu trách nhiệm về kết quả tiết kiệm năng lượng và chỉ được thanh toán dựa trên hiệu quả thực tế đạt được.

Báo cáo của UNEP Copenhagen Climate Centre cho thấy 3 hình thức hợp đồng chính đang được áp dụng rộng rãi trên thế giới^[2]. Mô hình "Shared Savings" cho phép ESCO rót toàn bộ chi phí ban đầu và chia sẻ lợi ích tiết kiệm với khách hàng theo tỷ lệ thỏa thuận. Mô hình "Guaranteed Savings" yêu cầu khách hàng tự đầu tư dự án nhưng ESCO cam kết đảm bảo mức tiết kiệm tối thiểu. Còn mô hình "Energy Supply Contracting" tập trung vào việc cung cấp năng lượng với hiệu quả cao hơn.

ESCO có thể giải quyết 3 rào cản lớn trong đầu tư tiết kiệm năng lượng: thiếu vốn ban đầu, thiếu chuyên môn kỹ thuật và rủi ro về hiệu quả đầu tư. Theo World Bank, mô hình này phù hợp với các doanh nghiệp sản xuất tiêu thụ năng lượng lớn nhưng không có chuyên môn sâu về công nghệ tiết kiệm năng lượng^[3].

Trên thế giới, tại Mỹ đã đạt quy mô dẫn đầu với 10.66 tỷ USD đầu tư vào các dự án ESCO mới năm 2023, chiếm 68% tổng đầu tư toàn cầu được báo cáo. Trung Quốc xếp thứ hai với 2.29 tỷ USD, tương đương 15% thị trường. Tại châu Âu, Tây Ban Nha đã vươn lên dẫn đầu với 964.7 triệu USD.

Các quốc gia châu Á-Thái Bình Dương như Nhật Bản, Thái Lan, Hàn Quốc và Philippines đã ghi nhận tốc độ tăng trưởng mạnh về số lượng dự án ESCO mới, với Nhật Bản một mình triển khai 123 dự án trong năm 2023^[4]. Tuy quy mô đầu tư còn nhỏ hơn so với các thị trường trưởng thành, song xu hướng này cho thấy tiềm năng của khu vực trong việc ứng dụng mô hình ESCO.

Việt Nam và ESCO: Từ tiềm năng đến ngõ cụt?

Việt Nam bắt đầu quan tâm đến mô hình ESCO từ đầu những năm 2000, với sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế như World Bank và UNDP. Chương trình Quốc gia về Sử dụng Năng lượng Tiết kiệm và Hiệu quả (VNEEP) giai đoạn đầu đã xác định phát triển ESCO là một trong những trụ cột chính^[5].

Quyết định 280/QĐ-TTg năm 2019 phê duyệt VNEEP giai đoạn 3 (2019-2030) đã đặt mục tiêu tham vọng: tiết kiệm 8-10% tổng tiêu thụ năng lượng quốc gia và "nghiên cứu, xây dựng và ban hành cơ chế chính sách, quy định pháp luật đối với mô hình kinh doanh dịch vụ tiết kiệm năng lượng (ESCO)"^[6]. Tuy nhiên, sau hơn 5 năm phát triển, thị trường ESCO Việt Nam vẫn chưa thể cất cánh.

Theo số liệu thống kê, Việt Nam hiện có hơn 220 tổ chức và doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực tư vấn và cung cấp dịch vụ tiết kiệm năng lượng, nhưng số lượng áp dụng đúng mô hình ESCO vẫn rất thấp^[7]. Các công ty như VESCO (thành lập năm 2008) và một số doanh nghiệp khác chủ yếu hoạt động ở dạng tư vấn năng lượng truyền thống thay vì mô hình ESCO với cam kết hiệu suất.

Báo cáo của ADB về thị trường ESCO Việt Nam năm 2023 cho thấy mặc dù EVN đã từng có ý định phát triển EVNESCO, nhưng hoạt động kinh doanh hiệu quả năng lượng không phải là lĩnh vực kinh doanh cốt lõi của EVN. Các quy định nghiêm ngặt về quản lý tài chính của doanh nghiệp Nhà nước khiến EVN không thể cạnh tranh về giá với các ESCO tư nhân^[8].

Một nghiên cứu của Energy Transition Partnership về 3 quốc gia Indonesia, Philippines và Việt Nam nhận định: "Trong vài năm qua, ngành ESCO đã có được sự hỗ trợ chung từ các quốc gia, nhưng vẫn chỉ có một số ít ESCO ở bất kỳ quốc gia nào tham gia với số lượng hạn chế các Chủ sở hữu Cơ sở để cung cấp dịch vụ ESPC của họ"^[9]. Điều này phản ánh thực trạng ESCO Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn sơ khai.

Các ESCO tại Việt Nam phải đối mặt với nhiều rào cản thị trường năng lượng hiệu quả đã được xác định trước đó, cộng với thực tế rằng hầu hết ESCO là doanh nghiệp vừa và nhỏ với lịch sử tín dụng hạn chế và nguồn vốn không đủ để phát triển và triển khai các dự án tiết kiệm năng lượng dựa trên tiết kiệm với quy mô có thể mở rộng^[10]. Điều này tạo nên vòng luẩn quẩn: thiếu kinh nghiệm dẫn đến khó tiếp cận vốn, thiếu vốn dẫn đến không thể tích lũy kinh nghiệm.

Rào cản khiến ESCO thành khái niệm “trên giấy”

Báo cáo "The Global ESCO Market 2025" cho thấy "tiếp cận tài trợ" vẫn là rào cản được trích dẫn nhiều nhất đối với sự phát triển thị trường ESCO, kế đến là nhận thức thấp của khách hàng và thiếu chuẩn hóa trong hợp đồng và giao thức M&V (Measurement & Verification – quy trình đo lường và xác minh mức tiết kiệm năng lượng thực tế). Tại Việt Nam, những rào cản này được thể hiện rõ nét qua 3 nhóm chính.

Rào cản thể chế và pháp lý chiếm vị trí then chốt. Theo ADB, hoạt động kinh doanh hiệu quả năng lượng của ESCO hiện không được định nghĩa trong hệ thống các ngành kinh tế của Việt Nam. Chi phí và phí tổn dự án hiệu quả năng lượng không được phân loại là chi phí được khấu trừ, gây ra vấn đề cho cả nhà cung cấp và khách hàng. Đặc biệt, các thực thể công bị hạn chế chuyển giao tài sản cho các thực thể tư nhân khi kết thúc hợp đồng tiết kiệm chia sẻ (yêu cầu đấu giá)^[11].

Luật Sử dụng Năng lượng Tiết kiệm và Hiệu quả hiện tại không bao gồm dịch vụ ESCO như một giải pháp hiệu quả năng lượng được hỗ trợ cho người sử dụng năng lượng^[12]. Điều này tạo ra tình trạng mâu thuẫn pháp lý khi mô hình ESCO được khuyến khích trong các quyết định của Chính phủ nhưng lại không có cơ sở pháp lý rõ ràng.

Rào cản tài chính thể hiện qua việc thiếu các cơ chế tài trợ phù hợp. World Bank chỉ ra rằng "tại Việt Nam, thiếu tiếp cận tài trợ là một rào cản đáng kể đối với đầu tư hiệu quả năng lượng ở các nước đang phát triển". Các tổ chức tài chính địa phương thường coi hiệu quả năng lượng có rủi ro cao và không có đủ khả năng kỹ thuật để đánh giá đúng các dự án ESCO[13]. Đặc biệt, cơ chế thanh toán qua hóa đơn điện (On-Bill Financing) - một yếu tố then chốt cho thành công của mô hình ESCO - hiện không được pháp luật Việt Nam cho phép. Các công ty điện lực hiện không được phép nhận thanh toán từ các dự án hiệu quả năng lượng thông qua hóa đơn điện^[14].

Rào cản nhận thức thị trường là yếu tố không kém phần quan trọng. Báo cáo quốc tế năm 2024 nhận định các doanh nghiệp thường tập trung vào việc tăng doanh thu hơn là giảm chi phí thông qua tiết kiệm năng lượng. Sự thiếu tin tưởng của người tiêu dùng, rủi ro trong các chương trình bảo tồn năng lượng và việc tập trung nhiều hơn vào việc cải thiện doanh thu thay vì giảm chi phí bằng cách tiết kiệm năng lượng là những rào cản khác đối với hoạt động ESCO^[15].

Theo khảo sát toàn cầu năm 2025, Trung Quốc - một trong những thị trường ESCO lớn nhất thế giới - cũng báo cáo mức độ rào cản tài chính cao nhất trong số các quốc gia châu Á-Thái Bình Dương được khảo sát, cho thấy ngay cả thị trường trưởng thành cũng phải đối mặt với những thách thức đáng kể. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính phù hợp từ giai đoạn đầu^[16].

Cơ hội tái định hình ESCO trong chuyển đổi năng lượng tại Việt Nam

Cam kết Net-Zero 2050 của Việt Nam và các mục tiêu trong khuôn khổ Đối tác Chuyển đổi Năng lượng Công bằng (JETP) đã tạo ra bối cảnh hoàn toàn mới cho sự phục hồi của thị trường ESCO. Theo một số tổ chức quốc tế, Việt Nam cần đầu tư 2.4 ngàn tỷ USD từ năm 2024 đến 2050 để đạt mục tiêu phát thải ròng bằng 0, trong đó tiết kiệm năng lượng đóng góp 15% tổng lượng giảm phát thải CO2^[17].

Tích hợp ESCO vào lộ trình Net Zero đang trở thành xu hướng tất yếu. IRENA nhấn mạnh lộ trình giải carbon của IRENA bao gồm sự kết hợp giữa điện khí hóa ngành sử dụng cuối và phát điện tái tạo, hiệu quả năng lượng, sử dụng trực tiếp hydro và nhiên liệu tổng hợp^[18]. Trong bối cảnh này, ESCO không đơn thuần là nhà cung cấp dịch vụ tiết kiệm năng lượng mà còn có thể tích hợp các giải pháp tái tạo, lưu trữ năng lượng và quản lý thông minh.

Cơ chế tín dụng carbon và chứng chỉ năng lượng mở ra nguồn thu mới cho các dự án ESCO. Việt Nam đang phát triển thị trường trao đổi carbon và hệ thống MRV (Measurement, Reporting, Verification) cho các dự án giảm phát thải^[19]. Điều này giúp các dự án ESCO thu lợi kép - vừa từ phần tiết kiệm năng lượng, vừa từ việc bán tín dụng carbon, qua đó nâng cao tính khả thi về mặt tài chính.

World Bank đã cam kết 86.3 triệu USD hỗ trợ phát triển thị trường tài chính thương mại cho các khoản đầu tư hiệu quả năng lượng công nghiệp tại Việt Nam. Trong đó, 8.3 triệu USD sẽ được sử dụng để xây dựng năng lực cho khu vực tư nhân xác định, thẩm định và thực hiện các dự án hiệu quả năng lượng. Cơ sở chia sẻ rủi ro được thiết lập dự kiến sẽ huy động khoảng 250 triệu USD tài chính thương mại được cung cấp cho các doanh nghiệp công nghiệp và công ty dịch vụ năng lượng với các điều khoản cạnh tranh và yêu cầu tài sản thế chấp thấp^[20].

Đề xuất hình thành Quỹ Bảo lãnh Hiệu quả Năng lượng theo mô hình PPP đã được nghiên cứu kỹ lưỡng. Theo khuyến nghị của ADB, Quỹ Hiệu quả Năng lượng Việt Nam được đề xuất với vốn điều lệ từ 55.59 triệu USD đến 112.63 triệu USD, được tài trợ bởi cả ngân sách nhà nước và tài trợ bên ngoài được phê duyệt như tài trợ của ADB. Quỹ sẽ hỗ trợ cả ESCO siêu cấp và không siêu cấp, ESCO công và tư dưới hình thức vay với lãi suất ưu đãi và bảo lãnh (có phí)^[21].

Mô hình Super ESCO cũng đang được cân nhắc nghiêm túc với EVN được đánh giá là phù hợp nhất để đảm nhận vai trò này. Theo ADB, EVN được khuyến nghị thành lập một công ty con mới để hoạt động như Super ESCO trong khuôn khổ dự án thí điểm 5 năm được phê duyệt theo Nghị định của Chính phủ. Số tiền tài trợ ban đầu cần thiết cho Super ESCO Việt Nam được đề xuất từ hơn 79.4 triệu USD đến 140.8 triệu USD^[22].

Kinh nghiệm thành công của Energy Efficiency Services Limited (EESL) tại Ấn Độ - được đánh giá là Super ESCO thành công nhất cho đến nay - cho thấy tiềm năng lớn của mô hình này^[23]. EESL đã triển khai hàng triệu bóng đèn LED, quạt trần tiết kiệm năng lượng và các thiết bị hiệu quả khác thông qua mô hình tập hợp nhu cầu và đàm phán với nhà sản xuất.

Chuẩn hóa MRV và minh bạch dữ liệu là yếu tố then chốt để xây dựng niềm tin thị trường. ADB khuyến nghị phát triển hệ thống chuẩn để đo lường và xác minh giá trị hiệu quả năng lượng với các tùy chọn khác nhau cho các tình huống khác nhau, cùng với việc giới thiệu chứng chỉ Certified Measurement & Verification Professional (CMVP) và Certified Energy Manager (CEM)^[24].

Mô hình thí điểm trong các lĩnh vực ưu tiên như cụm công nghiệp, khách sạn và trường học đang được triển khai. Chương trình "Promotion of Energy Efficiency in Food Processing and Supporting Manufacturing Industries in Vietnam" do ETP thực hiện cùng với Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) nhằm tăng cường hiệu quả năng lượng trong các ngành chế biến thực phẩm và công nghiệp hỗ trợ, tạo lộ trình cho một hiệp hội ESCO tại Việt Nam^[25].

Lộ trình cải cách pháp lý được ADB đề xuất bao gồm 3 giai đoạn từ năm 2024 đến 2040, trong đó giai đoạn đầu (2024-2030) tập trung vào các cải cách bắt buộc như sửa đổi Luật Hiệu quả Năng lượng, Quyết định 280/QĐ-TTg và các nghị định liên quan^[26].

[1] https://task45.iea-shc.org/data/sites/1/publications/IEA-SHC-T45.C.2.1-TECH-ESCo-Models-General.pdf

[2] https://c2e2.unepccc.org/kms_object/the-global-esco-market-2025/

[3] https://pdfs.semanticscholar.org/960b/016bd4d1c2fa21b3e2930efd0ecb4e4b6ff7.pdf

[4] https://c2e2.unepccc.org/wp-content/uploads/sites/3/2025/05/global-esco-market-report-2025.pdf

[5] https://asiacleanenergyforum.adb.org/wp-content/uploads/2015/06/2%20Michaud%20Vietnam_ESCO_Presentation_20150615.pdf

[6] https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Tai-nguyen-Moi-truong/Quyet-dinh-280-QD-TTg-2019-phe-duyet-Chuong-trinh-quoc-gia-ve-su-dung-nang-luong-tiet-kiem-409129.aspx

[7] https://en.vietnamplus.vn/vietnam-has-potential-for-developing-energy-service-companies-market-post189092.vnp

[8] https://vepg.vn/wp-content/uploads/2023/11/6_EN_ADB_VEPG-ESCO-Presentation-November-2023-PIC20231115.pdf

[9] https://www.energytransitionpartnership.org/wp-content/uploads/2024/04/Diagnostic-Analyses-Report-of-Energy-Efficiency-Development-in-Three-Countries-Indonesia-the-Philippines-and-Vietnam.pdf

[10] https://www.energytransitionpartnership.org/wp-content/uploads/2024/04/Diagnostic-Analyses-Report-of-Energy-Efficiency-Development-in-Three-Countries-Indonesia-the-Philippines-and-Vietnam.pdf

[11] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

[12] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

[13] https://thedocs.worldbank.org/en/doc/707701522790469337-0340022018/original/casestudyvietnamenergyefficiency.pdf

[14] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

[15] https://www.energytransitionpartnership.org/wp-content/uploads/2024/04/Diagnostic-Analyses-Report-of-Energy-Efficiency-Development-in-Three-Countries-Indonesia-the-Philippines-and-Vietnam.pdf

[16] https://c2e2.unepccc.org/wp-content/uploads/sites/3/2025/05/global-esco-market-report-2025.pdf

[17] https://assets.bbhub.io/professional/sites/24/BNEF_VietnamNZS_EN.pdf

[18] https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2024/Nov/IRENA_World_energy_transitions_outlook_2024_Summary.pdf

[19] https://www.energytransitionpartnership.org/wp-content/uploads/2024/06/2023-Annual-Report.pdf

[20] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2021/03/08/wb-gcf-provide-vietnam-with-us863-million-to-spur-energy-efficiency-investments

[21] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

[22] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

[23] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

[24] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

[25] https://www.energytransitionpartnership.org/wp-content/uploads/2024/06/2023-Annual-Report.pdf

[26] http://vepg.vn/wp-content/uploads/2024/06/4_EN_ADB_VEPG-meeting-13-June-2024-ADB-ESCO-Legal-and-Regulatory-Review-PIC-20240610.pdf

Nguyễn Nhiều Lộc