Đằng sau những con số Net Zero: Giải mã kế toán carbon sáng tạo

Vietstock - Đằng sau những con số Net Zero: Giải mã kế toán carbon sáng tạo

Một loại rủi ro mới, tinh vi hơn greenwashing, đang âm thầm hình thành trong các báo cáo bền vững: kế toán carbon sáng tạo.

Các cam kết Net Zero ngày càng phổ biến, nhưng hành động thực tế lại tụt hậu. Báo cáo mới nhất từ NewClimate Institute cảnh báo cam kết của các tập đoàn lớn chỉ đạt khoảng một phần ba mức độ cần thiết cho mục tiêu 1.5°C. Thay vì cắt giảm quyết liệt, nhiều doanh nghiệp đang lựa chọn con đường dễ dàng hơn: sử dụng các thủ thuật kế toán để làm đẹp số liệu phát thải.

Net Zero "trên giấy": Khi kế toán carbon sáng tạo bóp méo cam kết khí hậu

Cuộc đua hướng tới Net Zero đang đối mặt với rủi ro bị thao túng bởi những con số. Báo cáo của UNEP chỉ ra rằng thế giới cần cắt giảm 42% lượng phát thải khí nhà kính vào năm 2030 so với mức 2019 để duy trì mục tiêu 1.5°C^[1].

Tuy nhiên, báo cáo của NewClimate Institute và Carbon Market Watch lại cho thấy một thực tế ảm đạm: 51 tập đoàn lớn với tổng phát thải 8.8 tỷ tấn CO₂, chiếm 16% tổng phát thải toàn cầu, chỉ cam kết giảm trung bình 30% vào năm 2030^[2]. Khoảng cách giữa lời hứa và hành động đang nảy sinh một hiện tượng đáng báo động: kế toán carbon sáng tạo.

Kế toán carbon sáng tạo không phải là gian lận đơn thuần. Nó là sự kết hợp tinh vi giữa việc khai thác kẽ hở trong các tiêu chuẩn báo cáo, thao túng dữ liệu trong "vùng xám" của quy định, và các chiến thuật greenwashing nhằm làm đẹp số liệu phát thải mà không cần giảm phát thải thực chất.

Áp lực từ nhà đầu tư và chuỗi cung ứng toàn cầu buộc doanh nghiệp phải "xanh hóa" báo cáo. Khi điểm số ESG ảnh hưởng đến định giá cổ phiếu và các quỹ đầu tư lớn như BlackRock hay Vanguard yêu cầu minh bạch khí hậu, động cơ thao túng số liệu càng trở nên mạnh mẽ.

Trọng tâm của vấn đề là sự phân loại phát thải theo ba phạm vi của Giao thức khí nhà kính (GHG Protocol).

Scope 1 là phát thải trực tiếp từ sản xuất; Scope 2 là phát thải gián tiếp từ năng lượng mua vào; trong khi Scope 3 (phát thải từ toàn bộ chuỗi giá trị) lại là khu vực dễ bị thao túng nhất. Vốn chiếm hơn 90% dấu chân carbon của các công ty được phân tích trong báo cáo của NewClimate Institute, nhưng lại là phạm vi khó đo lường và thường bị bỏ qua nhất.

Đánh giá của báo cáo này cho thấy chỉ 8 trong số 28 công ty có các mục tiêu giảm phát thải được đánh giá ở mức “cao” và “hợp lý” về tính toàn diện, bao gồm cả các cam kết tương đối rõ ràng cho Scope 3^[3]. Điều này có nghĩa là phần lớn doanh nghiệp còn lại vẫn chưa có mục tiêu đủ mạnh mẽ cho phần phát thải quan trọng nhất của mình.

Các tiêu chuẩn quốc tế như TCFD và IFRS S2 đã cố gắng tạo ra khuôn khổ minh bạch hơn. IFRS S2, có hiệu lực từ tháng 1/2024, yêu cầu công ty công bố rủi ro khí hậu có thể ảnh hưởng đến dòng tiền và chi phí vốn. Tuy nhiên, các tiêu chuẩn này lại vô tình tạo ra thêm "vùng xám" khi cho phép doanh nghiệp tự lựa chọn phương pháp tính toán, năm cơ sở và phạm vi báo cáo. Những lựa chọn này có thể tạo ra sự khác biệt lớn trong con số phát thải cuối cùng.

Báo cáo năm 2024 của OECD cảnh báo rủi ro greenwashing đang gia tăng do thiếu tính minh bạch trong phương pháp luận và những khoảng trống trong dữ liệu. Theo đó, các con số tài chính xanh cần được đặt trong bối cảnh tổng thể của dòng vốn, thay vì chỉ được công bố riêng lẻ.

OECD cũng kêu gọi việc sử dụng các bộ chỉ số bổ trợ, công khai hóa toàn bộ giả định tính toán, và đảm bảo dữ liệu đầu vào phải đáng tin cậy, có thể so sánh được. Cuối cùng, mọi đánh giá phải dựa trên các tiêu chuẩn tham chiếu đáng tin cậy và được công nhận rộng rãi^[4].

Giải phẫu các thủ thuật "giảm phát thải ảo"

Thị trường tín chỉ carbon tự nguyện được dự báo đạt 50 tỷ USD vào năm 2030, đang trở thành công cụ cho các chiến dịch greenwashing^[5]. Một nghiên cứu tổng hợp có quy mô lớn được công bố trên tạp chí khoa học Nature Communications vào tháng 11/2024 đã phân tích dữ liệu từ 65 nghiên cứu khác nhau, bao gồm 2,346 dự án tín chỉ carbon. Kết quả cho thấy một thực tế đáng báo động: chưa đến 16% các tín chỉ carbon được phát hành đại diện cho việc giảm phát thải thực sự.

Cụ thể, đối với các dự án tránh phá rừng (REDD+ ), nghiên cứu này ước tính chỉ khoảng 25% lượng tín chỉ được cấp là có tác động thật^[6]. Thực tế, nhiều doanh nghiệp mua tín chỉ từ các dự án năng lượng tái tạo đã có lợi nhuận hoặc từ các khu rừng không có nguy cơ bị chặt phá.

Vụ việc của hãng hàng không Virgin Atlantic với chương trình Oddar Meanchey tại Campuchia là một ví dụ điển hình. Tổ chức Fern tiết lộ việc phá rừng vẫn tiếp diễn, đảo ngược lượng phát thải được cân bằng trước đó. Tương tự, điều tra của MIT Technology Review và ProPublica phát hiện Massachusetts Audubon Society nhận tín chỉ carbon cho việc bảo tồn những khu rừng không bao giờ có nguy cơ bị đốn hạ, và các công ty lớn như Shell, Phillips 66 đã mua những tín chỉ này^[7].

Scope 3, phát thải từ chuỗi giá trị, đang trở thành "hộp đen" lớn nhất. Báo cáo của CDP cho thấy chỉ 25% doanh nghiệp tích hợp rủi ro khí hậu chuỗi cung ứng vào quy trình quản lý. Lượng phát thải từ chuỗi cung ứng trung bình cao gấp 26 lần phát thải hoạt động trực tiếp, nhưng chỉ 15% đặt ra mục tiêu giảm phát thải ngược dòng^[8]. Sự phức tạp trong 15 danh mục của GHG Protocol tạo cơ hội cho doanh nghiệp loại bỏ các nhà cung cấp có dấu chân carbon lớn hoặc sử dụng hệ số phát thải chung thay vì dữ liệu thực tế.

Thay đổi năm cơ sở là một thủ thuật khác, doanh nghiệp có thể chọn một năm có mức phát thải cao bất thường làm điểm khởi đầu để các mức giảm sau này trông ấn tượng hơn. Mặc dù SBTi yêu cầu sử dụng năm cơ sở gần đây và đáng tin cậy, nhưng không có cơ chế giám sát chặt chẽ để ngăn chặn việc lạm dụng. Một số doanh nghiệp còn thực hiện tái tính toán năm cơ sở khi có thay đổi cơ cấu, nhưng không công khai đầy đủ các giả định và phương pháp điều chỉnh^[9].

Bán tài sản phát thải cao là chiến lược "rửa sạch" báo cáo mà không làm giảm phát thải toàn cầu. Một công ty có thể loại bỏ nhà máy nhiệt điện than, khiến báo cáo của công ty mẹ trông sạch hơn, nhưng tổng phát thải không đổi vì cơ sở đó vẫn hoạt động dưới chủ sở hữu mới. NewClimate Institute chỉ ra rằng các công ty ngày càng dựa vào “giải pháp sai” như công nghệ thu giữ carbon và chứng chỉ năng lượng tái tạo thay vì giảm phát thải thực chất. Báo cáo năm 2024 của tổ chức này cũng cho thấy không công ty nào trong số 51-55 doanh nghiệp được đánh giá đạt "tính toàn vẹn cao".

Danone, Iberdrola, Mars và Volvo Group được xác định có kế hoạch giảm phát thải tương đối tốt, trong khi H&M, Nike và Inditex thiếu kế hoạch cụ thể để đạt được mục tiêu. Walmart không cập nhật mục tiêu kể từ năm 2016, và Volkswagen đã hủy mục tiêu tạm thời năm 2025 mà không thay thế^[10].

Ai đang tiếp tay cho số liệu thiếu minh bạch?

Hệ thống xác minh bên thứ ba - lẽ ra phải là tuyến phòng thủ cuối cùng chống lại greenwashing - đang bộc lộ nhiều điểm yếu nghiêm trọng. Các đơn vị kiểm toán thường chỉ có thể xác minh dữ liệu mà doanh nghiệp cung cấp, thiếu công cụ và thẩm quyền để kiểm tra độc lập các nguồn phát thải thực tế.

Vấn đề trở nên nghiêm trọng hơn với Scope 3, nơi dữ liệu phụ thuộc vào hàng trăm hoặc hàng ngàn nhà cung cấp trong chuỗi giá trị. Nhiều công ty xác minh chuyên về tài chính truyền thống nhưng thiếu chuyên môn sâu về khoa học khí hậu, công nghệ đo lường phát thải, hoặc các phương pháp luận phức tạp của GHG Protocol.

Sự thiếu nhất quán giữa các cơ quan xếp hạng ESG tạo ra một bức tranh hỗn loạn cho nhà đầu tư. Nghiên cứu của MIT Sloan cho thấy tương quan giữa các điểm ESG từ sáu cơ quan đánh giá lớn như MSCI, Sustainalytics, Moody’s ESG, S&P Global, Refinitiv và KLD chỉ dao động từ 0.38 đến 0.71^[11]. Phân tích cho thấy 56% sự khác biệt xuất phát từ việc đo lường cùng một thuộc tính bằng các chỉ số khác nhau, 38% từ việc bao gồm hoặc loại trừ các yếu tố khác nhau, và chỉ 8% từ trọng số khác nhau. Một công ty có thể được MSCI đánh giá cao về ESG nhưng lại nhận điểm thấp từ Sustainalytics, khiến nhà đầu tư hoang mang về dữ liệu nào đáng tin cậy^[12].

Tại châu Âu, Chỉ thị báo cáo bền vững doanh nghiệp (CSRD) có hiệu lực từ tháng 1/2023, yêu cầu các công ty lớn công bố thông tin theo nguyên tắc "trọng yếu kép" và phải được bên thứ ba kiểm toán. CSRD đòi hỏi kiểm toán bởi bên thứ ba và báo cáo theo European Sustainability Reporting Standards. Tuy nhiên, Ủy ban châu Âu đã đề xuất gói đơn giản hóa vào tháng 2/2025, giảm số lượng doanh nghiệp phải tuân thủ và số điểm dữ liệu bắt buộc, cho thấy việc thực thi đang đối mặt với khó khăn^[13].

Tại Hoa Kỳ, SEC đã thông qua quy tắc công bố khí hậu vào tháng 3/2024, yêu cầu công ty đại chúng công bố phát thải Scope 1 và Scope 2 nếu chúng "trọng yếu". Scope 3 đã bị loại bỏ khỏi quy tắc cuối cùng. Đến tháng 3/2025, SEC thông báo ngừng bảo vệ quy tắc này, đánh dấu một sự thay đổi lớn trong cách tiếp cận của cơ quan^[14].

Tại Việt Nam, Nghị định 06/2022/NĐ-CP về giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ozon đã đặt nền móng cho hệ thống MRV quốc gia. Nghị định áp dụng cho các cơ sở phát thải từ 3,000 tấn CO₂ tương đương/năm trở lên, bao gồm nhà máy nhiệt điện, cơ sở sản xuất công nghiệp tiêu thụ từ 1,000 tấn dầu tương đương năng lượng trở lên, công ty vận tải hàng hóa và tòa nhà thương mại có tiêu thụ năng lượng lớn^[15].

Nghị định 119/2025/NĐ-CP cụ thể hóa định dạng, thời hạn và quy trình kiểm kê khí nhà kính, thiết lập hội đồng thẩm định với các chuyên gia kỹ thuật, và yêu cầu các cơ sở làm việc với các đơn vị thẩm định bên thứ ba được chứng nhận[16].

Xây lại niềm tin

Cộng đồng quốc tế đang hướng tới một "chuẩn mực kế toán chung" cho carbon, tương tự như GAAP hay IFRS trong tài chính. ISSB đã phát hành IFRS S2, tích hợp các khuyến nghị của TCFD. Tuy nhiên, việc áp dụng thống nhất trên toàn cầu vẫn còn là một chặng đường dài.

Công nghệ đang nổi lên như một giải pháp cho bài toán này là digital MRV (hệ thống đo lường, báo cáo và xác minh số) đang chuyển đổi việc theo dõi kết quả khí hậu thông qua tự động hóa và xác thực thời gian thực. World Bank đã thành lập CMI WG (Carbon Markets Infrastructure Working Group), nhấn mạnh nhu cầu tạo sân chơi bình đẳng cho DMRV.

Vệ tinh và AI cung cấp khả năng giám sát độc lập. Công nghệ viễn thám giúp đo lường trữ lượng carbon rừng chính xác cho các dự án REDD+. Các vệ tinh chuyên dụng của NASA và các cơ quan khác đang phát hiện rò rỉ khí methane. AI và học máy có thể phân tích các tập dữ liệu lớn để cải thiện độ chính xác và hiệu quả của MRV.

Blockchain tạo ra một sổ cái bất biến, minh bạch cho tín chỉ carbon. Khi các sổ đăng ký xây dựng trên công nghệ này, người tham gia thị trường có thể xem hồ sơ số của mọi tín chỉ. Hợp đồng thông minh có thể tự động hóa quy trình phát hành và giao dịch, và khi kết hợp với các công cụ MRV số, hệ thống này cung cấp khả năng hiển thị thời gian thực về hiệu quả của các nỗ lực cô lập carbon.

Tại Việt Nam, Quyết định 232/QĐ-TTg đã phê duyệt Đề án xây dựng thị trường carbon. Giai đoạn thí điểm từ tháng 6/2025 đến cuối 2028 với nhiều doanh nghiệp phát thải lớn tham gia. Từ năm 2029, thị trường sẽ vận hành chính thức. Việt Nam cũng đang thúc đẩy hợp tác theo Điều 6 Thỏa thuận Paris. Theo OPIS, Singapore đã "hoàn tất đáng kể các cuộc đàm phán" với Việt Nam về kết quả giảm nhẹ được chuyển giao quốc tế (Internationally Transferred Mitigation Outcomes - ITMO), là các đơn vị tín chỉ carbon được tạo ra theo Điều 6.2 của Thỏa thuận Paris, cho phép một quốc gia chuyển giao kết quả giảm phát thải của mình cho quốc gia khác để giúp họ đạt được mục tiêu khí hậu quốc gia (NDC)^[17].

Áp lực từ thị trường sẽ là động lực mạnh mẽ nhất. Các quỹ đầu tư và nhãn hàng toàn cầu đang yêu cầu dữ liệu carbon chi tiết từ nhà cung cấp. CDP báo cáo Chương trình chuỗi Cung ứng của họ đã giúp giảm 43 triệu tấn phát thải - nhiều hơn tổng phát thải hàng năm của Thụy Điển^[18].

Cuộc chiến chống kế toán carbon sáng tạo là yêu cầu cấp thiết cho sự bền vững toàn cầu. Mỗi tấn CO₂ bị che giấu là một bước lùi trong cuộc đua với biến đổi khí hậu. Khi các tiêu chuẩn digital MRV được đẩy mạnh, công nghệ mang lại khả năng giám sát thời gian thực, và nhà đầu tư yêu cầu minh bạch tuyệt đối, kỷ nguyên của "Net Zero trên giấy" đang dần khép lại. Câu hỏi đặt ra là liệu hành động này có đủ kịp thời trước khi mục tiêu 1,5°C trở thành dĩ vãng?

[1] https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-01/egr2024.pdf  

[2] https://newclimate.org/sites/default/files/2024-08/NewClimate_CCRM2024.pdf  

[3] https://newclimate.org/sites/default/files/2024-08/NewClimate_CCRM2024.pdf  

[4] https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2024/12/aligning-finance-with-climate-goals_6b70b161/aa7c23b2-en.pdf  

[5] https://www.mckinsey.com/capabilities/sustainability/our-insights/a-blueprint-for-scaling-voluntary-carbon-markets-to-meet-the-climate-challenge  

[6] https://www.nature.com/articles/s41467-024-53645-z  

[7] https://earth.org/is-carbon-offset-a-form-of-greenwashing/  

[8] https://supplychaindigital.com/sustainability/cdp-report-scope-3  

[9] https://senecaesg.com/insights/choosing-the-right-baseline-year-a-critical-move-for-corporate-climate-action/  

[10] https://grist.org/accountability/corporate-climate-plans-are-improving-but-still-critically-insufficient/  

[11] https://academic.oup.com/rof/article/26/6/1315/6590670  

[12] https://mitsloan.mit.edu/sustainability-initiative/aggregate-confusion-project  

[13] https://www.dechert.com/knowledge/onpoint/2025/3/european-commission-proposes-simplification-of-the-csrd-and-cert.html  

[14] https://www.sweep.net/blog/sec-ends-defense-of-climate-disclosure-rules  

[15] https://www.perplexity.ai/search/ban-la-mot-nha-bao-kinh-te-ky-dAlU5EkKQfm_Da0wp2v1BA  

[16] https://vn.andersen.com/wp-content/uploads/2025/06/Vietnam-New-Decree-Amending-Regulations-on-Mitigation-of-Greenhouse-Gas-Emissions-and-Protection-of-the-Ozone-Layer.pdf  

[17] https://www.opis.com/resources/energy-market-news-from-opis/singapores-first-article-6-carbon-credit-tender-draws-223-million-top-bid/  

[18] https://www.cdp.net/en/insights/strengthening-the-chain

Nguyễn Nhiều Lộc