Tâm lý tội phạm “cổ cồn trắng” nhìn từ vụ việc của ông Trịnh Văn Quyết, Lê Hải Trà

Investing.com - Tội phạm "cổ cồn trắng" (white-collar crime) theo Edwin Sutherland là hành vi phạm tội không bạo lực, do người có địa vị cao trong tổ chức, doanh nghiệp hay cơ quan nhà nước thực hiện, thường vì trục lợi tài chính. Những hành vi này được che giấu khéo léo qua hàng lớp thủ tục, giấy tờ, thuật ngữ chuyên môn, và dựa vào niềm tin, quyền lực của thủ phạm để thực hiện gian lận, tham nhũng, biển thủ… Trên bề mặt, đôi khi rất “sạch” nhưng hậu quả xã hội, mất mát tài chính, suy giảm niềm tin vào thể chế, gia tăng bất bình đẳng, là rất nghiêm trọng.

Nhìn lại bê bối liên quan ông Trịnh Văn Quyết và ông Lê Hải Trà

Ông Trịnh Văn Quyết - Cựu Chủ tịch Tập đoàn FLC (HM:FLC) bị xét xử về tội “Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” và “Thao túng thị trường chứng khoán”. Tại phiên sơ thẩm tháng 8/2024, TAND TP. Hà Nội tuyên mức án tổng cộng 21 năm tù (18 năm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản và 3 năm tội thao túng thị trường). Tại phiên phúc thẩm tháng 6/2025, gia đình ông Quyết đã nộp khắc phục hậu quả hơn 2.500 tỷ đồng, song ông Quyết vắng mặt vì lý do sức khỏe nghiêm trọng.

Ông Lê Hải Trà - Cựu Phó Tổng giám đốc thường trực Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM (HOSE) bị kết án 5 năm tù về tội “Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ” liên quan vụ hỗ trợ hồ sơ niêm yết công ty Faros mặc dù biết không đủ cơ sở vốn góp, dẫn đến việc sau khi niêm yết, nhóm liên quan bán cổ phiếu, chiếm đoạt hơn 3.600 tỷ đồng của nhà đầu tư. Ông Trà từng thừa nhận có mối quan hệ quen biết với ông Quyết từ trước, và quá trình xử lý hồ sơ niêm yết được thực hiện theo ba bước, trong đó ông Trà cùng chịu trách nhiệm đưa hồ sơ lên Hội đồng niêm yết mặc dù cơ sở chưa đủ điều kiện.

Hai vụ việc này là minh chứng rõ ràng cho tội phạm cổ cồn trắng ở Việt Nam: không phải hành vi bộc phát hay do hoàn cảnh tuyệt vọng, mà là hành vi có tính toán, lợi dụng vị trí và niềm tin được giao.

Phân tích tâm lý cá nhân: Vì sao người có địa vị cao vẫn chọn lừa đảo?

Những hành vi phạm tội cổ cồn trắng như trường hợp của ông Quyết hay ông Trà có thể được lý giải từ nhiều góc độ tâm lý và xã hội học.

Trước hết là lý thuyết lựa chọn hợp lý (rational choice), vốn cho rằng người phạm tội cân nhắc giữa lợi ích tài chính và rủi ro bị phát hiện. Khi môi trường giám sát lỏng lẻo hoặc có khả năng né tránh trách nhiệm, họ cảm thấy rủi ro thấp, từ đó dễ bị cám dỗ. Trong trường hợp ông Quyết, việc thao túng cổ phiếu FLC hay các hành vi gian dối khác được tính đến khả năng cao thu lợi lớn; mặc dù rủi ro bị xử lý cũng có, nhưng trong giai đoạn trước, có thể họ tin rằng quyền lực, quan hệ sẽ giảm thiểu rủi ro đó.

Bên cạnh đó, cảm giác “bất khả xâm phạm” cũng là một động lực quan trọng. Nhiều đối tượng không tự coi là tội phạm mà xem hành vi của mình là “chiến thuật” hay “cần thiết” để giữ vị thế cạnh tranh. Khi đã có vị thế cao (như chủ tịch tập đoàn hay lãnh đạo cơ quan quản lý), họ dễ nghĩ mình có thể điều khiển tình thế để tránh bị phát hiện hoặc giảm án.

Tính cách cá nhân cũng góp phần lớn, đặc biệt là các đặc điểm trong nhóm "Dark Triad". Người có xu hướng tự ái (narcissism) thường khao khát danh tiếng, thành tựu, dễ cho rằng bản thân xứng đáng hơn người khác, từ đó xem nhẹ quy chuẩn đạo đức. Người mang đặc điểm Machiavellianism thích thao túng, dùng mối quan hệ để đạt mục tiêu cá nhân, sẵn sàng hy sinh quy tắc nếu lợi ích đủ lớn. Trong khi đó, đặc điểm tâm thần (psychopathy) thể hiện ở việc thiếu đồng, ít sợ hậu quả, ra quyết định liều lĩnh. Trong các vụ như của ông Trà, nếu có chút tính “không sợ hãi” hậu quả, họ mới dám thúc ép hồ sơ niêm yết dù rõ sai sót.

Cuối cùng, là yếu tố biện minh nhận thức (Cognitive Justification). Trong môi trường mà hành vi thiếu trung thực phổ biến, kẻ vi phạm có xu hướng cho rằng “mọi người đều làm vậy” nên mình không hẳn là tội phạm nghiêm trọng, mà chỉ là “tồn tại, thích nghi” hoặc “do hệ thống có vấn đề”. Trong bối cảnh nhiều lãnh đạo doanh nghiệp hay quan chức thấy việc làm ăn tắt nhịp nếu không gian lận, họ coi đó là giải pháp hợp lý để duy trì lợi ích cá nhân hoặc tập thể.

Ở vụ ông Quyết và ông Trà, môi trường chứng khoán từng có nhiều biểu hiện lỏng lẻo quản lý, khiến hành vi sai phạm dễ lan truyền. Khi kẻ trước không bị trừng phạt nghiêm minh hay vẫn duy trì địa vị sau khi khắc phục hậu quả, người sau càng có xu hướng nghĩ việc vi phạm là chấp nhận được.

Ngoài ra, trong môi trường doanh nghiệp lớn hay cơ quan quản lý, yếu tố xã hội – văn hóa đóng vai trò rất quan trọng trong việc hình thành hành vi sai phạm. Theo thuyết kết giao khác biệt (Differential Association), trong môi trường làm việc ở doanh nghiệp lớn hay cơ quan quản lý, nếu văn hóa nội bộ cho phép hay ngầm khuyến khích việc “chạy” hồ sơ, thao túng số liệu để đạt chỉ tiêu kinh doanh, nhân viên mới vào sẽ dễ thích nghi hành vi đó. Sự quen biết, quan hệ cá nhân đóng vai trò quan trọng: ông Trà và ông Quyết từng có mối quan hệ chơi tennis, tạo điều kiện “kết giao”, dễ dẫn đến việc ưu ái xử lý hồ sơ.

Thuyết căng thẳng (Strain Theory) cũng đưa ra một góc nhìn khác về nguyên nhân của hành vi gian lận. Áp lực đạt mục tiêu lợi nhuận, tăng trưởng, hay giữ vị thế trên thị trường khiến người quản lý, lãnh đạo có thể tìm con đường phi chính thức để thực hiện. Khi kênh hợp pháp có giới hạn do quy định chặt, cạnh tranh khốc liệt, họ chọn con đường mạo hiểm hơn. Ở Việt Nam, áp lực tăng trưởng doanh thu, cổ phiếu, lợi nhuận, cùng kỳ vọng của cổ đông hay cổ đông lớn, có thể tạo căng thẳng khiến lãnh đạo doanh nghiệp tìm đến gian lận.

Cuối cùng, một yếu tố sâu xa hơn đến từ chính văn hóa xã hội đề cao thành công bằng mọi giá. Xã hội thường ngưỡng mộ người giàu, quyền lực, nhấn mạnh kết quả tài chính, vị thế. Khi giá trị đạo đức và trách nhiệm xã hội không được đặt ngang bằng, cá nhân sẽ dễ chọn cách “đạt thành tựu” bằng bất kỳ phương tiện nào, miễn mang lại kết quả.

Hệ lụy kéo theo và các cảnh báo sớm

Hậu quả tài chính và tổn hại niềm tin công chúng là một trong những tác động rõ rệt nhất từ các hành vi thao túng thị trường và gian dối trong hồ sơ niêm yết. Vụ thao túng của ông Quyết và hồ sơ niêm yết sai của Faros (ông Trà) dẫn đến thiệt hại hàng ngàn tỷ cho nhà đầu tư, xói mòn niềm tin vào thị trường chứng khoán. Khi niềm tin giảm, nhà đầu tư dè chừng, thanh khoản thị trường suy giảm, ảnh hưởng lan tỏa lên nền kinh tế.

Ảnh hưởng đến văn hóa tổ chức và đạo đức nghề nghiệp cũng là một hậu quả không thể xem nhẹ. Khi lãnh đạo cao cấp vi phạm, cấp dưới dễ chùn bước trong tuân thủ quy định, tạo môi trường dễ dẫn đến vi phạm lan rộng.

Những tín hiệu cảnh báo sớm về nguy cơ xảy ra sai phạm thực chất đã có thể nhận diện nếu tổ chức có cơ chế giám sát hiệu quả. Một số dấu hiệu cần chú ý: áp lực doanh số cao bất thường, quy trình nội bộ lỏng lẻo, kiểm soát nội bộ yếu, quan hệ cá nhân – thân hữu chi phối quyết định quan trọng, thiếu giám sát độc lập (ví dụ thành viên hội đồng quản trị thân thiết với lãnh đạo điều hành).

Cần làm gì để ngăn sai phạm tương tự xảy ra?

Tăng cường minh bạch và giám sát độc lập là yếu tố then chốt để ngăn ngừa các hành vi sai phạm trong doanh nghiệp và cơ quan quản lý. Việc thiết lập các ủy ban kiểm toán và bộ phận kiểm soát nội bộ hoạt động một cách độc lập, có quyền truy cập đầy đủ thông tin và không chịu sự chi phối từ lãnh đạo điều hành sẽ giúp nâng cao hiệu quả giám sát. Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh vai trò của kiểm toán bên ngoài bằng cách giới hạn các xung đột lợi ích giữa đơn vị kiểm toán và doanh nghiệp khách hàng. Trong trường hợp phát hiện sai phạm, các kết quả kiểm tra phải được công khai minh bạch, đảm bảo xử lý kịp thời, tránh tình trạng thông tin bị che giấu hay vụ việc bị "chìm xuồng".

Việc xử lý vi phạm cần được thực hiện nghiêm minh và đồng bộ. Khi phát hiện hành vi sai trái, cần tiến hành điều tra độc lập và xử lý nghiêm theo cả ba phương diện: hình sự, hành chính và trách nhiệm nghề nghiệp. Các biện pháp xử lý như đình chỉ công tác, cấm giữ chức vụ quản lý cần được áp dụng tương xứng với mức độ thiệt hại gây ra. Tránh để xảy ra tình trạng chỉ cần nộp phạt là có thể giảm nhẹ hình phạt, bởi điều đó dễ dẫn đến tâm lý coi nhẹ rủi ro pháp lý trong cộng đồng doanh nghiệp.

Xây dựng văn hóa đạo đức và tinh thần trách nhiệm trong tổ chức cũng đóng vai trò quan trọng. Các chương trình đào tạo định kỳ về đạo đức nghề nghiệp và giá trị cốt lõi cần được tổ chức thường xuyên, nhằm nhấn mạnh rằng thành công bền vững phải gắn liền với uy tín cá nhân và trách nhiệm xã hội. Đồng thời, việc khuyến khích tố giác nội bộ thông qua cơ chế bảo vệ người tố giác và bảo mật thông tin cũng giúp tăng cường minh bạch từ bên trong tổ chức. Người đứng đầu doanh nghiệp và cơ quan cần làm gương, thể hiện rõ cam kết tuân thủ quy định và minh bạch trong điều hành.

Giảm áp lực thành tích ngắn hạn là một biện pháp mang tính chiến lược để hạn chế hành vi sai phạm do chạy theo kết quả tức thời. Việc thiết kế hệ thống đánh giá hiệu quả công việc nên hướng đến mục tiêu dài hạn, không chỉ dựa vào lợi nhuận ngắn hạn hay giá cổ phiếu. Cần lồng ghép các chỉ tiêu liên quan đến an toàn tài chính, phát triển bền vững và trách nhiệm với cộng đồng. Khi các mục tiêu được định hướng theo giá trị dài hạn, lãnh đạo sẽ ít bị cám dỗ chọn con đường tắt thiếu minh bạch.

Cuối cùng, việc cải thiện khung pháp lý và năng lực thực thi là yêu cầu cấp thiết. Cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến chứng khoán và quy định niêm yết, đồng thời tăng cường năng lực cho các cơ quan quản lý trong việc giám sát và phát hiện sớm vi phạm. Bên cạnh đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan thanh tra, điều tra hình sự và đơn vị quản lý thị trường nhằm xử lý kịp thời và hiệu quả các vụ việc.

Vai trò của xã hội dân sự và truyền thông cũng không thể thiếu trong việc xây dựng một môi trường minh bạch. Các cơ quan báo chí, tổ chức giám sát độc lập cần tích cực cung cấp thông tin, phân tích các vụ việc một cách khách quan, đồng thời lên tiếng cảnh báo về những hành vi rủi ro. Khi xã hội lên án rõ ràng các hành vi sai phạm, dư luận sẽ tạo áp lực để các cơ quan chức năng không thể lơ là hay bỏ qua trách nhiệm xử lý.

Vụ việc của ông Trịnh Văn Quyết và ông Lê Hải Trà là lời nhắc nhở mạnh mẽ về tâm lý và cơ chế sinh ra tội phạm cổ cồn trắng: từ suy tính chi phí-lợi ích, cảm giác bất khả xâm phạm, đặc điểm cá nhân đến áp lực xã hội, văn hóa doanh nghiệp và khung thể chế. Để ngăn chặn, không chỉ cần luật lệ chặt hơn mà phải thay đổi văn hóa minh bạch, trách nhiệm và giảm áp lực đạt “thành tích” bằng mọi giá. Chỉ khi giá trị đạo đức được đặt ngang bằng lợi ích kinh tế, khi xử lý vi phạm thật sự nghiêm minh và công khai, thì thị trường chứng khoán và hoạt động kinh doanh mới bền vững, khôi phục niềm tin của nhà đầu tư và xã hội.