Thông tư 52 - Đã đến lúc nâng cấp cỗ máy chấm điểm ngân hàng

Vietstock - Thông tư 52 - Đã đến lúc nâng cấp cỗ máy chấm điểm ngân hàng

Thông tư 52/2018/TT-NHNN từng là thước đo chính thức để phân loại các ngân hàng thương mại Việt Nam. Thế nhưng khi tổng tài sản hệ thống đã vượt 21 triệu tỷ đồng và cơ cấu tín dụng ngả mạnh về bất động sản, những ngưỡng định lượng cũ không còn phù hợp. Thông tư hiện nay chưa hề phản ánh trọng số rủi ro theo chuẩn Basel II, chưa đo lường mức độ tập trung tín dụng và chỉ cập nhật theo niên độ. Việc NHNN bàn sửa Thông tư 52 vì thế không chỉ mang tính kỹ thuật mà trở thành điều kiện tiên quyết để củng cố an toàn hệ thống và lòng tin của thị trường.

Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước (NHNN), tổng tài sản khối tổ chức tín dụng cuối năm 2024 đã đạt hơn 21 triệu tỷ đồng và gần gấp đôi quy mô 11 triệu tỷ ở thời điểm Thông tư 52 được xây dựng cách đây gần một thập kỷ. Sự gia tăng nhanh về quy mô đó khiến bảng xếp hạng hiện hành trở thành tấm áo chật. Trong suốt nhiều năm qua, nhiều chuyên gia đã thẳng thắn cảnh báo rằng cơ chế chấm điểm cũ đang chưa phản ánh hết rủi ro hệ thống, từ đó dẫn tới phân bổ hạn mức tín dụng thiếu chính xác.

Tốc độ tăng quy mô chỉ là phần nổi của tảng băng. Quan trọng hơn là thay đổi trong bản chất rủi ro: Techcombank (HM:TCB) - ngân hàng tư nhân có lợi nhuận cao nhất 2024 - vẫn duy trì trên 50% dư nợ gắn với lĩnh vực bất động sản, dù tỷ lệ này đã hạ so với giai đoạn trước đó, nhưng luôn nằm trong top xếp hạng cao nhất trong những năm qua. Thông tư 52 không hề trừ điểm một cách trực tiếp cho mức độ tập trung ấy, nên bảng xếp hạng đang đánh giá cao cả những chiến lược cho vay tiềm ẩn rủi ro theo tính chu kỳ. Đó là lý do có nhiều chuyên gia ủng hộ khẩn trương bổ sung tiêu chí tài sản theo trọng số rủi ro (RWA), thay vì lồng nó vào hệ số CAR hiện tại, và nâng tầm quan trọng của các hệ số tập trung tín dụng để phản ánh tốt hơn chất lượng danh mục tài sản.

Ba bất cập lớn của Thông tư 52 hiện hành

Tới cuối 2024, danh sách ngân hàng trên 1 triệu tỷ đã tăng lên tám thành viên, nhưng thang điểm theo Thông tư 52 vẫn giữ nguyên, khiến hàng loạt ngân hàng quy mô trung bình vẫn được xếp vào nhóm hạng cao mà không cải thiện năng lực quản trị quá nhiều. Cơ quan giám sát các thị trường tiên tiến thường rà soát và nâng ngưỡng hằng năm khi tổng tài sản hệ thống tăng trên 10%, nhờ đó duy trì được khả năng phân loại. Ngược lại, Việt Nam bảy năm liền chưa hề điều chỉnh, nên bảng điểm chủ yếu phản ánh quá khứ thay vì sức mạnh hiện tại, dẫn tới tạo ra những sai số trong phân bổ hạn mức tăng trưởng tín dụng và vốn tự có.

Một ngân hàng có lợi suất cao nhưng danh mục lại dồn vào kênh rủi ro - chẳng hạn Techcombank - vẫn đạt điểm rất cao, và luôn duy trì trong top đầu, tương tự như vậy cho nhóm các ngân hàng chuyên cho vay doanh nghiệp khác như HDB (HM:HDB), MB, MSB, OCB cũng có mức xếp hạng rất cao. Bản chất của Basel II khuyến cáo hệ số rủi ro tối thiểu 150% cho tín dụng bất động sản thương mại; tuy nhiên, Thông tư 52 chấm điểm chủ yếu bằng tổng tài sản, vốn tự có, lợi nhuận trước thuế, nợ xấu và các tỷ lệ an toàn truyền thống. Hệ quả là ngân hàng càng phân bổ tỷ trọng vào bất động sản để kiếm lợi suất cao càng dễ leo hạng do có bộ đệm vốn tốt cùng hiệu quả kinh doanh tốt, trong khi định chế dàn trải danh mục sang nông nghiệp, sản xuất, tiêu dùng ổn định lại không được thưởng tương xứng. Khi thị trường chứng khoá giảm thì mức biến động của nhóm cổ phiếu này luôn biến động lớn hơn so với các cổ phiếu ngân hàng khác. Theo ước tính của chúng tôi thì nếu căn theo tiêu chí của Thông tư 52 thì có đến 7/10 vị trí đầu trong bảng xếp hạng thuộc về các ngân hàng tập trung vào các phân khúc doanh nghiệp. Trong khi đó, những ngân hàng quốc doanh như Vietinbank (HM:CTG) hay BIDV (HM:BID), vốn có chất lượng danh mục cho vay có mức độ an toàn hơn nhiều, thì gần như nằm ngoài top 10 trong suốt nhiều năm. Sự lệch pha này vô tình tạo động lực ngược với mục tiêu an toàn hệ thống, bởi lợi nhuận đột biến trong ngắn hạn thường đi kèm khả năng phát sinh nợ xấu trong tương lai khi thị trường đảo chiều.

Hướng điều chỉnh then chốt

Dự thảo Thông tư sửa đổi Thông tư 52 mà NHNN vừa công bố đã bổ sung khá đáng kể các tiêu chí Chất lượng tài sản và Phân bổ trọng số. Ở phần chỉ tiêu định lượng, cơ quan soạn thảo bỏ chỉ tiêu tín dụng cho khách hàng lớn và thay bằng tỷ lệ dư nợ của 100 khách hàng lớn nhất - cách đo sát rủi ro tập trung hơn. Ngoài ra, hai thước đo mới được bổ sung: (i) tỷ lệ dự phòng cụ thể trên nợ nhóm 2-5 nhằm phản ánh mức độ bao phủ nợ xấu, và (ii) tỷ lệ tài sản có khác bình quân trên tổng tài sản bình quân để nhận diện ngân hàng có quá nhiều tài sản kém sinh lời hoặc khó định giá. Về phương pháp tính điểm, NHNN đề xuất cộng thêm 1 điểm cho ngân hàng áp dụng chuẩn Basel cao hơn hiện hành, đồng thời tăng trọng số tiêu chí Quản trị (M) từ 10% lên 15% và hạ trọng số tiêu chí Lợi nhuận (E) từ 20% xuống 15% để khuyến khích chiến lược phát triển bền vững thay vì chạy theo lợi nhuận ngắn hạn. Những điều chỉnh này, nếu được thông qua, sẽ giúp bảng xếp hạng phản ánh sát hơn rủi ro tín dụng, chất lượng tài sản và mức độ quản trị thật sự của mỗi ngân hàng.

Tuy nhiên, để đánh giá về những thực tiễn đang diễn ra thì thực tế vẫn còn rất nhiều yếu tố mà bộ tiêu chí đánh giá của Thông tư 52/2018 cần cập nhật, đặc biệt là các tiêu chí phản ánh cơ cấu danh mục cho vay của các ngân hàng. Việc bổ sung tỷ lệ dư nợ của 100 khách hàng lớn nhất là một bước tiến, tuy nhiên cần những chỉ tiêu đánh giá sâu hơn về đặc điểm cơ cấu danh mục của ngân hàng để từ đó phản ánh rõ hơn về rủi ro danh mục của mỗi ngân hàng.

Tài sản rủi ro có trọng số (RWA) là xương sống của Basel II, vì nó kết nối trực tiếp giữa khẩu vị rủi ro và yêu cầu vốn. Báo cáo tài chính hợp nhất 2024 của một ngân hàng cho thấy hệ số RWA/tổng tài sản bình quân 72.7% và CAR 11.7%. Nếu ngân hàng tăng tỷ trọng cho vay bán lẻ thêm 10%, RWA sẽ phình lên, khiến CAR xuống dưới ngưỡng 11% - điều mà thang điểm cũ hoàn toàn không ghi nhận. Khi đưa RWA vào hệ thống, ngân hàng chỉ được cộng điểm nếu duy trì vốn tự có tương xứng với mức rủi ro lựa chọn, giúp ngăn hiện tượng chạy theo mức sinh lời ngắn hạn nhưng lại tiềm năng rủi ro nợ xấu tập trung trong tương lai. Bài học từ Silicon Valley Bank hay Signature Bank cho thấy một sai lệch nhỏ giữa rủi ro danh mục tài sản và vốn đệm cũng đủ kích hoạt khủng hoảng thanh khoản mang tính dây chuyền.

Rủi ro không chỉ nằm ở định lượng RWA, mà còn ở chỗ ngân hàng đặt trứng vào bao nhiêu giỏ. Một định chế rót 40% dư nợ vào bất động sản có thể đối mặt với sốc thanh khoản nếu thị trường trầm lắng, trong khi ngân hàng dàn đều danh mục chịu rủi ro thấp hơn hẳn. Malaysia quy định tín dụng một ngành không vượt 25% vốn tự có; vượt ngưỡng phải tăng hệ số rủi ro 1,5 lần. Mô hình tương tự nên được tích hợp vào Thông tư 52 để bảng điểm tự động trừ lũy tiến khi tỷ lệ tập trung vượt mức, đồng thời khen thưởng chiến lược đa dạng hóa. Nhờ vậy, việc xếp hạng sẽ khuyến khích ngân hàng đua nhau giảm tập trung tín dụng thay vì chạy theo sóng bất động sản hoặc áp lực giải ngân để giữ mức tăng trưởng.

Khi tín hiệu rủi ro xuất hiện theo tuần, hệ thống chấm điểm 12 tháng/lần là quá chậm. NHNN từ 2020 đã thu nhận báo cáo LCR và NSFR theo quý, nhưng dữ liệu này chưa được đưa vào bảng xếp hạng. Giải pháp là xây dựng cơ sở dữ liệu API, yêu cầu ngân hàng truyền số liệu an toàn vốn, thanh khoản và danh mục theo quý, thậm chí theo tháng. Việc ứng dụng RegTech sẽ giúp cơ quan giám sát có thể cập nhật điểm số hàng quý hoặc bán niên, phát cảnh báo sớm và điều chỉnh hạn mức tín dụng liên tục. Một bảng xếp hạng động như vậy giúp ngân hàng quản lý hiệu quả hơn sức khỏe tài chính, đồng thời từng bước xây dựng các khung theo dõi để tiến tới việc bỏ room tín dụng trong thời gian tới.

Thông tư 52 từng hoàn thành sứ mệnh lịch sử khi quy mô hệ thống còn nhỏ và rủi ro ngành ngân hàng tương đối giản đơn. Một khung xếp hạng mới, bám sát rủi ro và kịp thời, sẽ giúp NHNN phân bổ tín dụng công bằng, khuyến khích ngân hàng tái cấu trúc danh mục, đồng thời củng cố uy tín của hệ thống tài chính Việt Nam trước nhà đầu tư quốc tế.

Lê Hoài Ân, CFA