Lương tối thiểu đã theo vùng miền, giảm trừ gia cảnh tại sao không?

Vietstock - Lương tối thiểu đã theo vùng miền, giảm trừ gia cảnh tại sao không?

“Thu nhập 30 triệu đồng chỉ đủ sống ở Hà Nội” – câu cảm thán này của một gia đình trẻ ở Thủ đô đã làm dấy lên nhiều tranh luận trái chiều. Không ít ý kiến cho rằng 30 triệu/tháng là mức thu nhập mơ ước với đại đa số người dân, nhất là ở vùng quê; nhưng với những gia đình thành thị, con số này “chỉ đủ sống, chưa thể gọi là thoải mái”. Vì sao lại có sự giằng co “thấp quá” hay “cao quá” này? Câu trả lời nằm ở sự chênh lệch rõ rệt về mức sống giữa các đô thị lớn so với các tỉnh lẻ và vùng nông thôn. Việc áp dụng một ngưỡng giảm trừ gia cảnh cố định chung cho cả nước tương tự mức thu nhập không chịu thuế đang bộc lộ nhiều bất cập. Đã đến lúc cần xem xét giải pháp phân bổ ngưỡng thu nhập chịu thuế theo vùng miền, giống như chính sách lương tối thiểu vùng lâu nay.

Chênh lệch mức sống giữa thành phố lớn và tỉnh lẻ

Thực tế, chi phí sinh hoạt cơ bản tại các đô thị lớn cao hơn hẳn so với mặt bằng chung cả nước. Tổng cục Thống kê hàng năm đều công bố chỉ số giá sinh hoạt theo không gian (SCOLI) để so sánh mức đắt đỏ giữa các địa phương. Hà Nội liên tục giữ ngôi vị “đắt đỏ” nhất với SCOLI năm 2023 bằng 100% (lấy Hà Nội làm chuẩn), TP.HCM xếp ngay sau với mức giá bằng 98.44% của Hà Nội, tiếp đến là Quảng Ninh ~97.9% và Hải Phòng ~96.1%. Đáng chú ý, Đà Nẵng cũng thuộc nhóm chi phí cao hàng đầu, có SCOLI khoảng 96.4% so với Hà Nội. Như vậy, các đô thị lớn ba miền (Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng) đều có mức giá sinh hoạt cao gần tương đương nhau. Trái lại, nhiều tỉnh thuần nông hoặc vùng xa lại có mức sống rẻ hơn đáng kể. Những địa phương như Bến Tre, Ninh Bình, Quảng Trị, Sóc Trăng, Gia Lai nằm trong nhóm rẻ nhất với SCOLI chỉ khoảng 85-88% so với Hà Nội. Nói cách khác, cùng một “rổ” hàng hóa dịch vụ như nhau, sống ở Bến Tre hay Ninh Bình sẽ tiết kiệm hơn khoảng 12-15% chi phí so với ở Thủ đô.

Không chỉ giá cả, thu nhập bình quân giữa thành thị và nông thôn cũng vênh nhau rõ rệt. Theo Tổng cục Thống kê năm 2024, thu nhập bình quân người lao động khu vực thành thị khoảng trên 9 triệu đồng/tháng, cao hơn 40% so với mức khoảng 6.5 triệu đồng/tháng ở nông thôn. Sự chênh lệch này phần nào phản ánh năng suất lao động và mức lương cao hơn tại đô thị, nhưng đồng thời cũng cho thấy ở nông thôn, người dân quen sống với mức chi tiêu thấp hơn. Thậm chí chuẩn nghèo đa chiều quốc gia cũng phân biệt theo khu vực: Một người được coi là nghèo nếu thu nhập ≤2trđ/tháng ở thành thị, trong khi ngưỡng nghèo nông thôn chỉ ≤1.5trđ/tháng. Điều này hàm ý 1.5 triệu đồng ở quê có thể tương đương 2 triệu đồng ở phố về sức mua tối thiểu. Rõ ràng, bức tranh mức sống đang có sự phân tầng: Đô thị lớn đắt đỏ, mức chi tiêu trung bình cao; còn nông thôn giá cả rẻ hơn, mức sống giản dị hơn.

Mức giảm trừ gia cảnh cố định: Bất cập khi “cào bằng” mọi vùng

Hiện nay, ngưỡng giảm trừ gia cảnh (thu nhập không chịu thuế) được quy định thống nhất trên toàn quốc: 11 triệu đồng/tháng cho cá nhân người nộp thuế và 4.4 triệu đồng cho mỗi người phụ thuộc. Mức này áp dụng từ năm 2020 đến nay và chưa điều chỉnh dù giá cả đã tăng hơn 20%. Việc “cố định” một con số duy nhất cho mọi hoàn cảnh vô hình trung tạo ra sự bất công giữa các vùng. Tại nông thôn hay các tỉnh có mức sống thấp, 11 triệu đồng là khoản thu nhập tương đối cao; đa số lao động thu nhập thấp hơn mức này nên ít người chịu thuế thu nhập cá nhân, và nếu có, họ cũng đã dư dả so với mặt bằng địa phương. Do đó với nhiều gia đình ở quê, ngưỡng 11 triệu đồng được nhìn nhận là hợp lý hoặc thậm chí khá cao.

Ngược lại, ở các đô thị lớn, mức giảm trừ 11 triệu đồng bị cho là quá thấp so với chi tiêu tối thiểu. Một chuyên gia tài chính tính toán: Riêng chi phí nuôi một đứa con nhỏ tại Hà Nội hay TP.HCM đã tốn 8-10 triệu đồng/tháng, gấp đôi mức giảm trừ người phụ thuộc 4.4 triệu hiện hành. Điều đó có nghĩa là ngay cả sau khi đã giảm trừ gia cảnh, phần thu nhập còn lại vẫn chưa đủ trang trải chi phí nuôi con, người dân vẫn phải chắt chiu tằn tiện. Với giá cả leo thang, gánh nặng sinh hoạt tại thành phố khiến không ít gia đình rơi vào cảnh “giật gấu vá vai” khi phải nộp thuế thu nhập. Việc áp dụng mức giảm trừ thấp hơn thực tế chi tiêu đã tạo gánh nặng tài chính cho các gia đình có con nhỏ hoặc người phụ thuộc.

Trên các diễn đàn, câu chuyện “30 triệu đồng/tháng không thể ăn ngon ở Hà Nội” cũng từng gây bão dư luận. Nhiều người cho rằng 30 triệu đồng là thu nhập cao, nhưng những cư dân Thủ đô trong cuộc khẳng định mức này chỉ đủ đáp ứng nhu cầu rất cơ bản. Thật vậy, khảo sát của Numbeo (2024-2025) cho thấy chi phí sinh hoạt cho gia đình 4 người tại Hà Nội khoảng 42-43 triệu đồng/tháng (chưa kể tiền thuê nhà), ở TP.HCM còn nhỉnh hơn ~3-4%. Với bức tranh đó, một hộ gia đình kiếm được 30 triệu mỗi tháng tại thành phố lớn gần như không thể dư dả. Rõ ràng, mức giảm trừ gia cảnh đang cào bằng giữa các khu vực, trong khi chi tiêu tối thiểu giữa nông thôn và thành thị rất khác nhau. Ngưỡng chịu thuế “một size” vô tình khiến người làm công ăn lương ở thành phố lớn chịu thiệt thòi hơn hẳn so với đồng nghiệp thu nhập tương đương ở tỉnh lẻ.

Áp dụng giảm trừ gia cảnh theo vùng miền liệu có khả thi?

Trong bối cảnh đó, nhiều chuyên gia đề xuất điều chỉnh mức giảm trừ gia cảnh linh hoạt theo từng vùng miền, tương tự cơ chế lương tối thiểu vùng hiện nay. Chính sách lương tối thiểu vùng đã được Việt Nam áp dụng nhiều năm qua nhằm đảm bảo mức lương sàn phù hợp với mặt bằng chi phí từng khu vực. Chẳng hạn, từ 2022 đến giữa 2024, mức lương tối thiểu vùng I (Hà Nội, TP.HCM...) là 4.68 triệu đồng/tháng, trong khi vùng IV (nông thôn, vùng xa) chỉ 3.25 triệu đồng/tháng. Mức lương tối thiểu vùng I cao hơn vùng IV tới 44%, phản ánh đúng thực tế chi phí sinh hoạt ở đô thị lớn cao hơn hẳn vùng tỉnh lẻ. Tương tự, chuẩn nghèo ở thành thị cũng cao hơn 33% so với nông thôn. Những con số này cho thấy nhà nước đã thừa nhận sự khác biệt vùng miền trong các chính sách an sinh – lao động. Vậy thì việc áp dụng ngưỡng giảm trừ gia cảnh phân theo vùng là có cơ sở.

Một phương án nhận được nhiều đồng tình là quy định mức giảm trừ gia cảnh bằng bội số của lương tối thiểu vùng. Ví dụ, thay vì cố định 11 triệu đồng, có thể ấn định ngưỡng thu nhập chịu thuế bằng 4 lần mức lương tối thiểu vùng. Như vậy, người lao động ở vùng I sẽ được giảm trừ khoảng 18-20 triệu đồng/tháng, trong khi ở vùng IV khoảng 13-14 triệu đồng (tương ứng với chênh lệch lương vùng). Cơ chế này có ưu điểm là linh hoạt theo thời gian: Mỗi khi Chính phủ điều chỉnh lương tối thiểu, ngưỡng thu nhập không chịu thuế cũng tự động điều chỉnh theo, giống như “nước lên thuyền lên”. Người dân ở vùng đắt đỏ sẽ được hưởng mức giảm trừ cao hơn, tương xứng chi phí sinh hoạt, đảm bảo công bằng với người nộp thuế trên cả nước. Đồng thời, chính sách thuế cũng nhanh nhạy hơn trước biến động kinh tế – xã hội, thay vì chờ CPI tăng quá 20% mới sửa luật như hiện nay.

Dĩ nhiên, việc phân vùng thuế thu nhập cũng đặt ra một số thách thức kỹ thuật. Có ý kiến lo ngại về khâu quyết toán thuế: Một người có hộ khẩu ở tỉnh nhưng lên thành phố làm việc thì tính theo vùng nào? Hoặc nếu trong năm cá nhân thay đổi nơi sống, nơi làm thì việc áp dụng sẽ phức tạp ra sao? Tuy nhiên, những vướng mắc này không phải không thể giải quyết. Cơ quan thuế hoàn toàn có thể quy định nguyên tắc xác định vùng tính giảm trừ dựa trên địa bàn nơi cá nhân làm việc chính (nơi phát sinh thu nhập chịu thuế chủ yếu) hoặc theo nơi đăng ký thường trú/tạm trú dài hạn tùy trường hợp. Hệ thống quản lý thuế điện tử hiện nay đủ khả năng lưu trữ thông tin và điều chỉnh ngưỡng giảm trừ tương ứng vùng miền cho người nộp thuế.

Kết luận

Chính sách thuế thu nhập cá nhân cần phản ánh trung thực bức tranh kinh tế – xã hội, trong đó mức sống chênh lệch giữa các vùng là một thực tế rõ ràng. Việc tranh cãi “ngưỡng thuế thấp hay cao” sẽ khó có hồi kết nếu tiếp tục áp dụng một mức giảm trừ gia cảnh duy nhất cho toàn dân. Đã đến lúc tư duy “cào bằng” cần thay đổi: Giống như lương tối thiểu đã phân theo vùng, giảm trừ gia cảnh cũng nên được điều chỉnh linh hoạt theo miền. Điều này không chỉ giúp giảm gánh nặng thuế khóa cho người lao động tại các đô thị đắt đỏ, mà còn nâng cao tính công bằng của hệ thống thuế. Một người dân ở Hà Nội, TP.HCM hay Đà Nẵng sẽ không còn cảm giác “thiệt thòi” khi so sánh với bạn bè ở tỉnh khác, bởi ngưỡng thu nhập chịu thuế đã tính đến đặc thù nơi họ sinh sống. Tất nhiên, lộ trình thực hiện cần cân nhắc kỹ lưỡng, nhưng với dữ liệu và kinh nghiệm sẵn có, đây là bước đi đáng để xem xét nghiêm túc.

LH