Tuần hoàn tài nguyên chưa có giá: Làm sao cạnh tranh với vật liệu "xám"?

Vietstock - Tuần hoàn tài nguyên chưa có giá: Làm sao cạnh tranh với vật liệu "xám"?

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đang chuyển mình theo hướng bền vững, khái niệm "tài nguyên tuần hoàn chưa có giá" đang trở thành một trong những thách thức lớn nhất đối với việc xây dựng mô hình kinh tế tuần hoàn.

Thực tế cho thấy, mặc dù vật liệu tái chế và tái sử dụng mang lại những lợi ích môi trường rõ rệt, nhưng chúng vẫn gặp khó khăn để cạnh tranh về giá với vật liệu nguyên sinh hay còn gọi là vật liệu "xám". Đây không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn phản ánh những khuyết tật cấu trúc sâu sắc trong hệ thống định giá hiện tại.

Tài nguyên tuần hoàn - Vốn quý chưa được định giá đúng

Tài nguyên tuần hoàn chưa có giá được hiểu là những chất thải có khả năng tái chế, tái sử dụng hoặc phục hồi năng lượng, nhưng chưa được thị trường công nhận và định giá phù hợp với giá trị thực tế mà chúng mang lại.

Theo báo cáo của Ellen MacArthur Foundation năm 2024, khoảng 75% doanh nghiệp đã nhận thức được tầm quan trọng của kinh tế tuần hoàn, tăng từ 40% của ba năm trước^[1]. Tuy nhiên, sự gia tăng nhận thức này chưa được chuyển đổi thành hành động cụ thể do thiếu cơ chế định giá phù hợp.

Sự khác biệt cơ bản giữa tài nguyên "xám" và tài nguyên tuần hoàn nằm ở cách thị trường định giá chúng. Vật liệu nguyên sinh thường được định giá dựa trên chi phí khai thác và sản xuất trực tiếp, trong khi tài nguyên tuần hoàn phải gánh chịu thêm chi phí thu gom, phân loại, xử lý và tái chế mà không được bù đắp tương ứng. Theo nghiên cứu của OECD, việc thiếu định giá carbon và các loại thuế môi trường đã làm cho giá thật của vật liệu xám không phản ánh đúng tác động môi trường mà chúng gây ra^[2].

Vai trò của định giá carbon, trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) và thuế môi trường trong việc nâng cao giá thật của vật liệu xám đang được các quốc gia phát triển triển khai mạnh mẽ. Báo cáo của OECD cho thấy, tính đến năm 2021, chỉ được định giá ở mức 30 EUR mỗi tấn CO2 trở lên, và chỉ 7% được định giá trên 60 EUR mỗi tấn^[3]. Điều này có nghĩa là hơn một nửa lượng phát thải toàn cầu vẫn chưa được định giá, tạo ra lợi thế cạnh tranh không công bằng cho vật liệu xám.

World Bank chỉ ra rằng, mô hình kinh tế tuyến tính "lấy-làm-sử dụng-vứt bỏ" đang ngày càng trở nên không bền vững, về mặt môi trường mà từ góc độ an ninh kinh tế. Tuy nhiên, để chuyển sang mô hình tuần hoàn, cần có những gói chính sách toàn diện để giảm tiêu thụ nguyên liệu đến 11% và tạo ra sự tách rời hiệu quả giữa tăng trưởng và sử dụng tài nguyên thô trong vòng một thập kỷ^[4].

Vì sao vật liệu tuần hoàn khó cạnh tranh trên thị trường?

Chi phí xử lý, thu hồi và phân loại vật liệu tuần hoàn thường cao hơn đáng kể so với việc khai thác vật liệu thô do thiếu quy mô kinh tế và hạ tầng kỹ thuật phù hợp.

Theo nghiên cứu của ADB năm 2024 về thị trường tái chế ở châu Á, các rào cản chính bao gồm: thiếu hụt công nghệ phân loại tiên tiến, hệ thống thu gom phân tán và chi phí vận chuyển cao. Đặc biệt tại các quốc gia Đông Nam Á, hơn 70% rác thải nhựa đến từ các khu vực ngoài thành phố lớn, nơi thiếu hạ tầng thu gom và xử lý^[5].

Chính sách hỗ trợ vật liệu tuần hoàn ở nhiều quốc gia vẫn chưa đầy đủ. Báo cáo của UNEP cho thấy, chi phí trực tiếp quản lý chất thải toàn cầu năm 2020 là 252 tỷ USD, nhưng khi tính cả chi phí ẩn từ ô nhiễm, sức khỏe cộng đồng và biến đổi khí hậu, con số này tăng lên 361 tỷ USD. Nếu không có hành động khẩn cấp, đến năm 2050, chi phí toàn cầu hàng năm có thể tăng gần gấp đôi lên 640.3 tỷ USD^[6].

Thiếu cơ chế định lượng lợi ích môi trường trong so sánh chi phí-hiệu quả kinh tế là một rào cản khác. Theo nghiên cứu của IFC năm 2024, các doanh nghiệp thường ưu tiên vật liệu nguyên sinh do lo ngại về chi phí, chất lượng và nguồn cung. Nhu cầu đối với vật liệu tái chế còn thấp do thiếu ưu đãi chính sách như yêu cầu thiết kế sinh thái hoặc mục tiêu hàm lượng tái chế.

Số liệu từ ngành bao bì cho thấy sự chênh lệch giá đáng kể. Tại Vương quốc Anh, theo quy định về trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) mới, phí xử lý cho bao bì nhựa gia đình là 485 bảng Anh mỗi tấn, trong khi phí cho bao bì giấy/bìa chỉ là 215 bảng Anh mỗi tấn^[7].

Trong ngành kim loại tái chế, những thách thức về định giá và cạnh tranh cũng hiện hữu. Theo báo cáo năm 2024 của IEEP về chiến lược tuần hoàn phục vụ chuyển đổi năng lượng sạch, kim loại thứ cấp như nhôm, đồng hay nickel tái chế về cơ bản vẫn giữ được chất lượng và giá trị sử dụng tương đương nguyên liệu nguyên sinh. Tuy nhiên, Liên minh châu Âu đang đối mặt với rủi ro thất thoát nguồn lực do nhiều vật liệu này bị xuất khẩu ra ngoài EU để xử lý vào cuối vòng đời. Để khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên thứ cấp, EU cần đầu tư mạnh vào công nghệ tái chế hiện đại và xây dựng hạ tầng xử lý trong khu vực^[8].

Đối với pin đã qua sử dụng, thách thức còn lớn hơn. Theo nghiên cứu của Hàn Quốc về hệ thống khuyến khích mới cho tái chế chất thải nhựa, việc giảm thuế sản xuất 1% cho các sản phẩm bao bì nhựa sử dụng vật liệu tái chế có thể tạo ra tác động tích cực đến việc cung cấp và tạo việc làm. Tuy nhiên, tỷ lệ sản phẩm chứa vật liệu tái chế hiện tại chỉ chiếm 1% so với 99% sản phẩm không chứa vật liệu tái chế^[9].

Khi thế giới bắt đầu "gắn giá" cho tài nguyên tuần hoàn

Các quốc gia EU đang dẫn đầu trong việc thiết lập giá trị cho tài nguyên tái chế thông qua nhiều cơ chế khác nhau. Theo Đạo luật nguyên liệu thô quan trọng (ECRMA), đến năm 2030, 25% tiêu thụ vật liệu chiến lược của EU sẽ được cung cấp từ tái chế trong nước. Đây là một mục tiêu đầy tham vọng, tăng từ mục tiêu ban đầu 15%.

Nhật Bản, với tư cách là một trong những quốc gia tiên phong trong lĩnh vực tái chế chất lượng cao, đã thiết lập Hội đồng Bộ trưởng về Kinh tế tuần hoàn vào tháng 7/2024. Chính phủ Nhật Bản đã phê duyệt "Gói chính sách tăng tốc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn" vào tháng 12/2024, với sự chỉ đạo trực tiếp từ Thủ tướng về việc triển khai nhanh chóng các chính sách này. Kế hoạch quốc gia hướng tới kinh tế tuần hoàn của Nhật Bản tập trung vào bốn lĩnh vực ưu tiên: (1) nhựa và dầu thải, (2) sinh khối, (3) kim loại cơ bản và kim loại hiếm, và (4) đất, đá và vật liệu xây dựng^[10].

Hàn Quốc đã triển khai các chính sách hỗ trợ vật liệu tái chế, hệ thống ưu đãi thuế và trợ cấp cho vật liệu tái chế đã được áp dụng từ năm 2021. Bộ Môi trường Hàn Quốc đã công bố ngân sách năm 2024 tăng 7.3% lên 14.4 ngàn tỷ won, trong đó có quỹ nghiên cứu và phát triển cải thiện tái chế pin thứ cấp trị giá 5 tỷ won và quỹ hỗ trợ xuất khẩu cơ sở hạ tầng xanh 60 tỷ won^[11].

Vai trò của công nghệ số và blockchain trong nâng cao độ tin cậy của giá trị tuần hoàn đang được chú trọng. Digital Product Passport (DPP) của EU sẽ được triển khai từ giữa năm 2027, cung cấp thông tin toàn diện về vòng đời sản phẩm và nâng cao khả năng truy xuất nguồn gốc. Theo nghiên cứu của Oxera năm 2025, DPP có thể mang lại lợi ích kinh tế đáng kể thông qua ba danh mục chính: hiệu quả chi phí, giảm rào cản thương mại và tăng cường minh bạch^[12].

Mô hình chứng nhận "recycled content" đang được mở rộng. Tại Vương quốc Anh, thuế bao bì nhựa đã tăng lên 223.69 bảng Anh mỗi tấn cho bao bì nhựa có ít hơn 30% hàm lượng tái chế từ tháng 4/2025^[13]. Điều này tạo ra động lực mạnh mẽ cho việc sử dụng vật liệu tái chế trong sản xuất.

Tài chính ưu đãi cho nhà sản xuất sử dụng nguyên liệu tuần hoàn cũng đang được phát triển, các dự án kinh tế tuần hoàn được phân loại thành ba danh mục chính: thiết kế và sản xuất tuần hoàn, sử dụng tuần hoàn, phục hồi giá trị. Hướng dẫn này cung cấp khung đánh giá để xác định xem dự án, hoạt động kinh tế hoặc công ty có thể được phân loại là đóng góp vào kinh tế tuần hoàn hay không^[14].

Việt Nam cần làm gì để "gắn giá" tài nguyên tuần hoàn?

Theo Quyết định 222/QĐ-TTg ngày 23/01/2025, Kế hoạch Hành động Quốc gia về Kinh tế tuần hoàn đến năm 2035 đã được phê duyệt với mục tiêu chuyển đổi sang mô hình sản xuất và tiêu dùng bền vững. Các mục tiêu đặt ra như: tăng tỷ lệ năng lượng tái tạo lên 47% tổng năng lượng sơ cấp, giảm tiêu thụ năng lượng quốc gia 8-10%, đảm bảo 95% chất thải rắn đô thị và 80% chất thải nông thôn được thu gom và xử lý^[15].

Đề xuất chính sách trợ giá sản phẩm tái chế trong một số ngành ưu tiên đang được xem xét. Theo dự thảo nghị định về cơ chế thí điểm phát triển kinh tế tuần hoàn do Bộ Kế hoạch và Đầu tư (nay là Bộ Tài chính) đề xuất, các dự án trong nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy sản, công nghiệp, năng lượng tái tạo và vật liệu xây dựng sẽ được ưu tiên tiếp cận các khoản vay xanh ưu đãi và quyền sử dụng đất trong tối đa 5 năm. Cơ chế thí điểm này cũng đề xuất Chính phủ chi trả 50-70% chi phí đào tạo nghề và các khóa học quản lý kinh doanh^[16].

Thiết lập hệ thống MRV (Measurement, Reporting, Verification) cho vật liệu tái chế - tái sử dụng trong chuỗi cung ứng là một yêu cầu cấp thiết. Cổng thông tin quốc gia về trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất đã được đưa vào hoạt động tại địa chỉ https://epr.monre.gov.vn/, hỗ trợ các nhà sản xuất và nhập khẩu trong việc đăng ký, khai báo và báo cáo hoạt động. Tuy nhiên, hệ thống này cần được mở rộng để bao gồm khả năng theo dõi và xác minh chất lượng vật liệu tái chế trong toàn bộ chuỗi cung ứng.

Cơ hội gọi vốn xanh đang được mở rộng. Theo số liệu từ Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, tính đến cuối tháng 3/2025, dư nợ tín dụng xanh đạt hơn 704,244 tỷ đồng, chiếm 4.3% tổng dư nợ toàn nền kinh tế^[17]. Các quỹ này chủ yếu tập trung vào năng lượng tái tạo, năng lượng sạch (hơn 37% ) và nông nghiệp xanh (hơn 30%)^[18]. Tuy nhiên, cần mở rộng phạm vi tín dụng xanh để bao gồm cả các dự án kinh tế tuần hoàn cụ thể.

Bên cạnh đó, các bộ, ngành đang khẩn trương hoàn thiện khung pháp lý và hạ tầng kỹ thuật để vận hành thí điểm sàn giao dịch carbon trong năm 2025, hướng tới mục tiêu hoạt động chính thức vào năm 2029^[19].

Ngoài ra, GGGI đã huy động hơn 300 triệu USD cho các khoản đầu tư xanh tại Việt Nam và đang hướng tới mục tiêu 1 tỷ USD vào năm 2028^[20]. Khung Kế hoạch Quốc gia Việt Nam-GGGI 2024-2028 tập trung vào 7 lĩnh vực chiến lược: đầu tư xanh, hành động khí hậu, công nghiệp xanh, nông nghiệp thích ứng khí hậu, quản lý chất thải, tòa nhà xanh và định giá carbon.

UNDP cũng đang hỗ trợ quá trình chuyển đổi này. Theo Đại diện thường trú UNDP tại Việt Nam, bà Ramla Khalidi, để tăng tốc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn, Việt Nam cần tập trung vào: tích hợp thiết kế sinh thái và thiết kế tuần hoàn vào chính sách, đưa các mục tiêu có thể đo lường vào lộ trình kinh tế tuần hoàn, thúc đẩy đổi mới và cải thiện năng lực cạnh tranh. Ưu tiên cần được dành cho các ngành chủ chốt như nông nghiệp, điện tử, nhựa, dệt may và vật liệu xây dựng^[21].

Để thực hiện thành công việc "gắn giá" tài nguyên tuần hoàn, Việt Nam cần một lộ trình toàn diện kết hợp giữa chính sách, công nghệ và tài chính. Điều quan trọng là phải tạo ra hệ sinh thái hỗ trợ từ nghiên cứu phát triển công nghệ tái chế tiên tiến đến xây dựng thị trường tiêu thụ vật liệu tái chế, đồng thời đảm bảo tính minh bạch và truy xuất nguồn gốc trong toàn bộ chuỗi giá trị tuần hoàn.

[1] https://content.ellenmacarthurfoundation.org/m/6b9b37a53360393e/original/Impact-Report-Summary-2024.pdf

[2] https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2023/11/effective-carbon-rates-2023_a0dc16cc/b84d5b36-en.pdf

[3] https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2023/11/effective-carbon-rates-2023_a0dc16cc/b84d5b36-en.pdf

[4] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2022/12/06/world-bank-releases-its-first-report-on-the-circular-economy-says-decoupling-growth-from-resource-use-in-europe-achievab

[5] https://www.eu-asean.eu/wp-content/uploads/2025/05/EU-ABC-EPR-Report-2025-1.pdf

[6] https://pure.iiasa.ac.at/id/eprint/19556/

[7] https://www.taxadvisermagazine.com/article/uks-packaging-extended-producer-responsibility

[8] https://ieep.eu/wp-content/uploads/2024/06/Circularity-strategies-and-resource-management-to-safeguard-the-clean-energy-transition-IEEP-2024.pdf

[9] https://www.kei.re.kr/elibList.es?mid=a20403020000&elibName=researchreport&class_id=&act=view&c_id=735271&rn=289&nPage=29&keyField=

[10] https://www.jica.go.jp/activities/issues/env_manage/jcci/__icsFiles/afieldfile/2025/03/26/3-1_Circular_Economy_Ko-Matsuura.pdf

[11] https://www.argusmedia.com/en/news-and-insights/latest-market-news/2484228-korea-environment-ministry-s-net-zero-2024-budget-falls

[12] https://www.oxera.com/wp-content/uploads/2025/05/The-benefits-and-costs-of-digital-product-labelling.pdf

[13] https://www.taxadvisermagazine.com/article/uks-packaging-extended-producer-responsibility

[14] https://www.ifc.org/content/dam/ifc/doc/2025/harmonized-circular-economy-finance-guidelines-en.pdf

[15] https://www.vietnam-briefing.com/news/vietnam-national-action-plan-circular-economy-2035.html/

[16] https://en.vcci.com.vn/vietnam-prioritizes-agriculture-and-renewable-energy-for-access-to-green-loans

[17] https://www.agribank.com.vn/vn/ve-agribank/tin-tuc-su-kien/cac-tin-khac/tuoi-tre-agribank/mo-duong-cho-tin-dung-xanh-phat-trien-ben-vung

[18] https://thesaigontimes.vn/du-no-tin-dung-xanh-tang-vuot-700-000-ti-dong/

[19] https://agg.vnua.edu.vn/tin-tuc-su-kien/minh-bach-giup-san-giao-dich-tin-chi-carbon-van-hanh-hieu-qua-63012

[20] https://en.vneconomy.vn/vietnam-strengthens-partnership-with-gggi-for-green-growth.htm

[21] https://vietnamlawmagazine.vn/undp-to-support-vietnam-on-path-toward-circular-economy-73163.html

Nguyễn Nhiều Lộc