Doanh nghiệp bị truy thu thuế – Đâu là ranh giới giữa “lách luật” và “tối ưu hợp pháp”?

Đáng chú ý, không ít doanh nghiệp cho rằng họ chỉ “tối ưu thuế” hợp pháp, không “lách luật” hay “trốn thuế”. Ranh giới giữa các hành vi này rất mong manh, dễ gây nhầm lẫn cho cả doanh nghiệp và cơ quan quản lý.

Để hiểu rõ ranh giới này, cần phân biệt ba khái niệm then chốt trong quản trị thuế: tối ưu thuế hợp pháp (tax planning), lách luật thuế (tax avoidance) và trốn thuế (tax evasion). Tối ưu thuế hợp pháp là việc doanh nghiệp chủ động tổ chức mô hình kinh doanh, quản lý chi phí và thực hiện quyền theo quy định nhằm giảm nghĩa vụ thuế, như tận dụng ưu đãi trong khu công nghiệp, đầu tư vào lĩnh vực được miễn, giảm thuế hoặc áp dụng khấu hao nhanh. Đây là quyền hợp pháp của người nộp thuế, được pháp luật công nhận và khuyến khích.

Ngược lại, lách luật thuế là hành vi lợi dụng kẽ hở hoặc điểm chưa rõ trong luật để giảm số thuế phải nộp. Ví dụ, doanh nghiệp chia nhỏ hợp đồng để tránh ngưỡng thuế cao, hoặc điều chỉnh hợp đồng theo hướng hợp tác thay vì mua bán nhằm né thuế giá trị gia tăng. Dù chưa chắc là vi phạm, các hành vi này lại đi ngược tinh thần pháp luật và có thể bị truy thu nếu bị đánh giá là không trung thực hoặc né tránh nghĩa vụ thuế.

Trong khi đó, trốn thuế được pháp luật định nghĩa là hành vi gian lận có chủ đích, như lập hóa đơn giá trị gia tăng khống, giấu doanh thu, kê khai sai chi phí hoặc ghi nhận sai đối tượng chịu thuế. Đây là hành vi vi phạm nghiêm trọng, bị xử phạt hành chính, truy thu thuế và có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu mức độ hoặc số thuế lớn. Thực tế gần đây ghi nhận nhiều vụ án lớn liên quan đến hoàn thuế bằng hóa đơn giả, chuyển giá, thậm chí rửa tiền đã bị điều tra và xử lý.

Tình trạng truy thu thuế ngày càng phổ biến hiện nay, đặc biệt sau khi cơ quan thuế áp dụng hệ thống quản lý rủi ro và tăng cường thanh tra sau hoàn thuế hoặc chuyển nhượng vốn. Nhiều doanh nghiệp phản ánh rằng sau nhiều năm kê khai được cơ quan thuế địa phương chấp thuận, họ bất ngờ bị thanh tra lại và truy thu số thuế lớn, kèm tiền phạt và tiền chậm nộp. Có trường hợp bị truy thu từ các hoạt động đã diễn ra 5-10 năm trước, gây xáo trộn và bức xúc trong cộng đồng doanh nghiệp.

Một nguyên nhân khiến doanh nghiệp rơi vào rủi ro pháp lý kéo dài là do Luật Quản lý thuế hiện hành chưa quy định rõ thời hạn tối đa cho việc thanh tra, kiểm tra thuế đối với một kỳ kê khai cụ thể. Dù pháp luật có quy định thời hiệu xử phạt và truy thu thuế, nhưng cách áp dụng thực tế còn nhiều tranh cãi.

Cụ thể, theo điều 137 Luật Quản lý thuế số 38/2019/QH14, thời hiệu xử phạt vi phạm hành chính về thuế là hai hoặc năm năm tùy trường hợp, tính từ ngày hành vi vi phạm xảy ra. Còn theo khoản 6 điều 8 Nghị định 125/2020/NĐ-CP, thời hiệu truy thu thuế là không quá 10 năm, kể từ ngày phát hiện hành vi vi phạm như khai sai, khai thiếu, trốn thuế hoặc gian lận còn quy định về thời hiệu thanh tra lại là hai năm, kể từ ngày ký kết luận thanh tra.

Tuy nhiên, các thời hiệu này chỉ giới hạn quyền ra quyết định xử phạt hoặc truy thu, chứ không hạn chế quyền thanh, kiểm tra lại hồ sơ thuế trong thời gian đó. Đặc biệt, ngay cả khi đã hết thời hiệu xử phạt hoặc truy thu, theo điều 59 Luật Quản lý thuế, người nộp thuế vẫn phải nộp tiền chậm nộp trên số thuế chưa nộp.

Thực tế cho thấy, nhiều doanh nghiệp dù đã được cơ quan thuế địa phương thanh tra, kết luận và không kiến nghị xử lý đáng kể, vẫn tiếp tục bị cơ quan cấp cao hơn (như Cục Thuế tỉnh cũ hoặc Tổng cục Thuế cũ) thanh tra lại cùng nội dung, thậm chí đưa ra kết luận trái ngược. Tình trạng “thanh tra lại” khiến nhiều doanh nghiệp luôn trong thế bị động, lo lắng, dù đã tuân thủ đầy đủ và có xác nhận từ cơ quan cấp dưới.

Theo Luật số 56/2024/QH15 (sửa đổi Luật Quản lý thuế), có hiệu lực từ ngày 1-1-2025, người nộp thuế nếu phát hiện sai sót trong hồ sơ đã nộp được phép khai bổ sung trong vòng 10 năm kể từ khi hết hạn nộp của kỳ tính thuế liên quan.

Để giảm thiểu rủi ro, doanh nghiệp cần chủ động rà soát các hoạt động kê khai thuế, đặc biệt là những giao dịch phức tạp như hợp tác kinh doanh, chuyển nhượng vốn, nhượng quyền thương mại hoặc liên doanh với đối tác nước ngoài. Tham khảo tiền lệ từ các doanh nghiệp khác, gửi công văn xin ý kiến trước từ cơ quan thuế hoặc tham vấn chuyên gia pháp lý về thuế là những giải pháp thiết thực giúp làm rõ quan điểm quản lý và tạo cơ sở pháp lý khi xảy ra tranh chấp.

Dù không có giá trị ràng buộc tuyệt đối, việc xử lý tương tự từ cơ quan thuế, ý kiến chuyên gia hay phản hồi bằng văn bản vẫn là căn cứ quan trọng thể hiện thiện chí tuân thủ và giúp doanh nghiệp bảo vệ quan điểm. Ngoài ra, lưu trữ đầy đủ hồ sơ, hợp đồng, hóa đơn, biên bản làm việc và các văn bản phản hồi sẽ là lớp “bảo hiểm” pháp lý trong các đợt thanh, kiểm tra sau này.

Doanh nghiệp cũng nên đầu tư vào hệ thống kiểm soát nội bộ, thuê chuyên gia thuế và luật sư bên ngoài để định kỳ rà soát mức độ tuân thủ về thuế. Ngoài ra, việc ứng dụng hóa đơn điện tử, phần mềm kế toán tích hợp và số hóa hồ sơ kế toán cũng phần nào giúp giảm sai sót và bảo vệ quyền lợi trong quá trình thanh, kiểm tra.

Về phía cơ quan nhà nước, cần ban hành hướng dẫn chi tiết, minh bạch hơn về tiêu chí phân biệt giữa “lách luật” và “tối ưu hợp pháp”. Đồng thời, pháp luật thuế cũng nên quy định rõ giới hạn phạm vi và hiệu lực của các kết luận thanh, kiểm tra để tránh chồng chéo, mâu thuẫn giữa các cấp quản lý.

Bên cạnh đó, cần nghiên cứu mở rộng cơ chế “tham vấn trước” mang tính ràng buộc pháp lý, tương tự cơ chế APA (Advance Pricing Agreement - Thỏa thuận trước về phương pháp xác định giá tính thuế) hiện áp dụng cho các doanh nghiệp có giao dịch liên kết. APA là thỏa thuận giữa người nộp thuế và cơ quan thuế về cách xác định giá trong một giai đoạn nhất định, giúp doanh nghiệp ổn định phương án thuế, giảm rủi ro bị truy thu vì nghi ngờ chuyển giá, đồng thời tăng tính tiên liệu và minh bạch trong tuân thủ. Hiện cơ chế này chủ yếu dành cho doanh nghiệp FDI quy mô lớn, nhưng trong tương lai cần mở rộng để doanh nghiệp trong nước cũng được tiếp cận và chủ động hơn trong quản trị rủi ro thuế.