Khó khăn chồng chất, rủi ro phá sản do cơ chế giá vật liệu xây dựng bất cập

Vietstock - Khó khăn chồng chất, rủi ro phá sản do cơ chế giá vật liệu xây dựng bất cập

Có nhà thầu từng lỗ 15–20% khi thi công vì giá vật liệu xây dựng tăng đột biến. Có dự án phải bù lỗ hàng tỉ đồng, thậm chí tạm dừng thi công, để chờ giá hạ nhiệt.

Một sự đồng thuận hiếm có đang hình thành khi tất cả các bên trong ngành xây dựng – từ cơ quan quản lý, chủ đầu tư, nhà thầu, tư vấn đến doanh nghiệp sản xuất – đều chỉ ra những bất cập “không thể thực hiện được” của cơ chế công bố giá vật liệu xây dựng hiện hành.

Áp lực cải cách đang dồn vào Bộ Xây dựng với một kiến nghị trọng tâm: cần một “cú hích” về thể chế thông qua việc sửa đổi Luật Xây dựng và các nghị định liên quan. Trong đó, việc phát triển một nền tảng web quốc gia duy nhất được xem là công cụ không thể thiếu để hiện thực hóa cuộc cải cách này.

Bài toán quản lý bất khả thi và mâu thuẫn

Phản ánh từ các Sở Xây dựng như Hà Nội, Quảng Ninh, Đà Nẵng, Cần Thơ, Đồng Nai, Đắk Lắk, Cà Mau, Phú Thọ, Lâm Đồng… cho thấy bức tranh chung về khó khăn chồng chất, nguyên nhân sâu xa đến từ sự chồng chéo và mâu thuẫn trong chính các quy định pháp luật.

Vấn đề không chỉ là khối lượng công việc quá tải hay thiếu phương pháp thống nhất. Sở Xây dựng Đắk Lắk nêu rõ: sau khi sáp nhập hành chính, đơn vị phải tiếp nhận và xử lý thông tin từ 102 xã thay vì 15 đầu mối như trước, khiến công tác tổng hợp giá vật liệu xây dựng trở nên rối rắm và tốn kém nguồn lực.

Các Sở Xây dựng tại Cà Mau, Lâm Đồng, Đồng Nai… cũng chỉ ra một nghịch lý thể chế: quy định tại Luật Xây dựng và văn bản dưới luật yêu cầu Sở “công bố giá” vật liệu xây dựng lại mâu thuẫn với tinh thần của Luật Giá.

Theo các địa phương, Luật Giá đã xác định rõ cơ chế thị trường – Nhà nước không định giá mà quản lý thông qua công bố giá tham khảo, chỉ số giá và bình ổn giá khi cần thiết. Tuy nhiên, quy định trong ngành xây dựng lại đang đặt Sở Xây dựng vào vai trò “định giá” thực tế, với trách nhiệm công bố bảng giá cụ thể làm cơ sở giao dịch. Điều này không phù hợp với cơ chế thị trường, đồng thời tạo rủi ro pháp lý và áp lực trách nhiệm cho các Sở.

Do đó, vấn đề không chỉ nằm ở khó khăn triển khai mà ở sự bất hợp lý của khung pháp lý. Việc sửa Luật Xây dựng cho phù hợp với Luật Giá, chuyển từ “công bố giá định kỳ” sang “cung cấp dữ liệu giá tham khảo” thông qua nền tảng số quốc gia là yêu cầu tất yếu để giải quyết mâu thuẫn này.

Áp lực giải trình và rủi ro quản lý dự án

Là đơn vị chịu trách nhiệm trực tiếp về hiệu quả tài chính và tiến độ dự án, các ban quản lý dự án đã gửi nhiều kiến nghị phản ánh hệ lụy từ cơ chế công bố giá hiện nay.

Các đơn vị như Ban Quản lý dự án Đầu tư xây dựng khu vực Dầu Tiếng (Bình Dương), Ban Quản lý dự án công trình giao thông và nông nghiệp Thái Nguyên, Ban Quản lý dự án khu vực Duyên Hải (Vĩnh Long)… cho biết giá công bố luôn “chậm nhịp” so với biến động thực tế của thị trường.

Sự chênh lệch này không chỉ gây bất tiện mà còn dẫn đến khó khăn trong lập dự toán, xác định giá gói thầu, thanh toán và quyết toán.

Nhiều chủ đầu tư phản ánh khoảng cách giữa giá công bố và giá thực tế khiến họ rơi vào thế “tiến thoái lưỡng nan”. Tình trạng này đặc biệt nghiêm trọng tại Đồng bằng sông Cửu Long, nơi giá vật liệu biến động mạnh – có thời điểm thép tăng hơn 1,1 triệu đồng/tấn chỉ trong một tháng, xi măng tăng 60.000–90.000 đồng/tấn.

Tại Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng huyện Châu Thành A (Hậu Giang), nhiều nhà thầu “ngó lơ” gói thầu sau khi trúng do giá vật liệu xây dựng tăng quá cao so với thời điểm lập dự toán.

“Chúng tôi từng lỗ 15–20% khi thi công vì giá vật liệu tăng đột biến. Có dự án phải bù lỗ hàng tỉ đồng, thậm chí tạm dừng thi công để chờ giá hạ nhiệt”- ông Trần Văn Tám, Giám đốc Công ty TNHH Xây dựng Trường Thịnh (TP Cần Thơ), cho biết.

Công ty TNHH Xây dựng Thương mại Dịch vụ Kỹ thuật Phong Phú cũng cho hay họ từng phải tạm ứng 3–4 tỉ đồng để “nuôi” gói thầu chờ giá giảm mới dám thi công.

Nếu áp giá công bố, nhà thầu lỗ và bỏ thầu, gây đứt gãy tiến độ; còn nếu áp giá thị trường, chủ đầu tư gặp khó trong quyết toán và dễ bị thanh tra, kiểm toán “tuýt còi”. Hệ quả là hồ sơ thanh quyết toán bị kéo dài, chi phí tuân thủ tăng cao và tiềm ẩn rủi ro sai phạm.

“Bẫy giá”, rủi ro phá sản và áp lực dòng tiền

Các nhà thầu – từ tập đoàn lớn đến doanh nghiệp nhỏ – đều đối mặt với rủi ro lớn do cơ chế giá bất cập. Tổng công ty CP Xuất nhập khẩu và Xây dựng Việt Nam (Vinaconex) cho biết giá công bố không phù hợp thực tế khiến họ lỗ nặng khi thi công, ảnh hưởng trực tiếp đến lợi nhuận và sự tồn tại của doanh nghiệp.

Không chỉ Vinaconex, nhiều doanh nghiệp khác cũng rơi vào cảnh tương tự. Giá vật liệu công bố thấp hơn thực tế khiến việc thanh toán khối lượng hoàn thành thường xuyên vướng mắc. Nhà thầu hoàn thành khối lượng, đề nghị thanh toán theo giá thực tế, nhưng chủ đầu tư yêu cầu đối chiếu với giá công bố, dẫn đến tranh cãi và đình trệ dòng tiền.

Tình trạng này làm suy yếu năng lực tài chính, ảnh hưởng tiến độ dự án và gây lãng phí lớn cho đầu tư công. Rõ ràng, cơ chế giá hiện hành đang tạo “bẫy rủi ro” cho các nhà thầu, đe dọa sức khỏe tài chính của toàn ngành.

Nhiều đơn vị tư vấn như Công ty CP Tư vấn Đầu tư và Thiết kế Xây dựng Việt Nam (CDC), Công ty CP Tư vấn Thiết kế và Xây lắp Toàn Cầu, Công ty CP Tư vấn Tấn Phát, Công ty TNHH Đầu tư VTCO, Công ty TNHH MTV Tư vấn Thiết kế và Đầu tư Xây dựng – BQP… đã gửi kiến nghị tới Bộ Xây dựng.

Họ chỉ ra hàng loạt bất cập: danh mục vật liệu công bố thiếu và không đồng bộ; giá giữa các địa phương chênh lệch lớn; thiếu cơ chế phối hợp và chế tài bắt buộc doanh nghiệp cung cấp thông tin giá minh bạch; không có hành lang pháp lý cho hoạt động khảo sát giá.

Các đơn vị tư vấn bị kẹt giữa yêu cầu lập dự toán chính xác và thực tế hỗn độn của thị trường. Việc không có một “nguồn dữ liệu sự thật” duy nhất khiến công tác lập và thẩm định dự toán dễ sai lệch, gây rủi ro cho cả chủ đầu tư lẫn cơ quan thẩm định.

Cơ chế một cửa quốc gia về giá vật liệu xây dựng

Từ hàng loạt kiến nghị, một sự đồng thuận hiếm có đã hình thành. Các bên đều hướng tới giải pháp “Chuyển đổi số trong quản lý giá vật liệu, thiết bị và máy xây dựng – phát triển một nền tảng web quốc gia duy nhất vì minh bạch và hiệu quả đầu tư xây dựng”.

Theo đó, nền tảng này sẽ là “cơ chế một cửa quốc gia” về giá vật liệu xây dựng. Tập đoàn Amaccao đề xuất nền tảng cần có các tính năng: cấp mã số doanh nghiệp, niêm yết giá theo thời gian thực, tra cứu nguồn gốc xuất xứ và công cụ giám sát – phân tích dữ liệu cho cơ quan quản lý.

Tất cả các bên đều thống nhất rằng giải pháp không chỉ là áp dụng công nghệ mới mà phải bắt đầu bằng cải cách thể chế toàn diện. Việc sửa đổi Luật Xây dựng và các nghị định liên quan, đặc biệt là Nghị định 10/2021, là bước đi bắt buộc.

Khung pháp lý mới cần tập trung vào ba nội dung:

1. Thừa nhận giá trị pháp lý của dữ liệu số: Dữ liệu giá vật liệu, nhân công, máy thi công do doanh nghiệp đăng tải trên nền tảng số quốc gia phải được coi là cơ sở dữ liệu quốc gia, dùng thống nhất cho quản lý, dự toán, đấu thầu, thanh toán và quyết toán.

2. Phân định rõ trách nhiệm: Bộ Xây dựng là cơ quan đầu mối quốc gia; UBND các tỉnh chuyển vai trò từ “công bố giá” sang “sử dụng và giám sát” dữ liệu; doanh nghiệp có trách nhiệm đăng tải thông tin trung thực.

3. Xây dựng cơ chế giám sát và chế tài: Cơ quan quản lý cần có công cụ cảnh báo và xử lý hành vi cung cấp thông tin sai lệch để bảo đảm minh bạch, công bằng.

Nền tảng web quốc gia về giá vật liệu xây dựng không chỉ là giải pháp công nghệ mà còn là công cụ kỹ thuật số để hiện thực hóa khung thể chế mới – nơi các nguyên tắc pháp lý được chuyển hóa thành hoạt động thực tiễn.

Sự đồng thuận từ mọi phía cho thấy bài toán quản lý giá vật liệu xây dựng đã chín muồi cho một cuộc cải cách mang tính hệ thống. Giải pháp không còn nằm ở điều chỉnh nhỏ lẻ mà cần một tầm nhìn dài hạn, với một “cú hích thể chế” mạnh mẽ.

Việc sửa đổi Luật Xây dựng và các nghị định liên quan chính là “chìa khóa” tháo gỡ điểm nghẽn, trong đó nền tảng số quốc gia sẽ là công cụ đưa cuộc cải cách này vào đời sống – kiến tạo môi trường đầu tư xây dựng minh bạch, công bằng và bền vững.

Đỗ Đức Thắng, Cục Kinh tế Quản lý đầu tư xây dựng Bộ Xây dựng